Περικλής Γκόγκας και Ευθυμία Χρυσανθίδου
Τμήμα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Τμήμα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Από τον ένθετο τόμο για τον Διεθνή Δανεισμό της εφημερίδας "Επενδυτής"
Σάββατο 17 Νοεμβρίου 2012
Ο
ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΥ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ
Η Παραδοσιακή Τραπεζική
Λειτουργία
Στο
παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι τράπεζες αποτέλεσαν το σημαντικότερο
μέσο άντλησης κεφαλαίων διαμεσολαβώντας για την μεταφορά τους ανάμεσα στις
πλεονασματικές και τις ελλειμματικές οικονομικές μονάδες όπως νοικοκυριά,
επιχειρήσεις αλλά και εθνικές οικονομίες. Ο ρόλος τους για πολλές δεκαετίες
ήταν αδιαμφισβήτητος στην οικονομική δραστηριότητα καθώς δημιουργούσαν
οικονομίες κλίμακας που οδηγούσαν τόσο στην μείωση του κόστους άντλησης
κεφαλαίων για τους δανειζόμενους όσο και στον εκμηδενισμό του κινδύνου που θα
διέτρεχαν οι αποταμιευτές να χάσουν τα χρήματά τους αν δάνειζαν επ’ ευθείας στους
πρώτους. Αυτό γιατί οι τράπεζες μέσω της διαμεσολαβητικής τους δραστηριότητας
αναλαμβάνουν την εκτίμηση και αξιολόγηση του πιστωτικού κινδύνου, δηλαδή της
φερεγγυότητας των υποψήφιων δανειζόμενων περιορίζοντας έτσι την δυσμενή επιλογή
δανειζόμενων, όπως και την παρακολούθηση τους μετά τον δανεισμό, επιτυγχάνοντας
την ελαχιστοποίηση του ηθικού κινδύνου από την πλευρά των δανειζόμενων για μη
τήρηση των συμφωνημένων. Επίσης, οι τράπεζες παρέχουν υπηρεσίες άμεσης
ρευστότητας στους καταθέτες μέσω των επιταγών και των λογαριασμών όψεως αρχικά
καθώς και πιο πρόσφατα με την ραγδαία ανάπτυξη της πληροφορικής και της
τεχνολογίας, με την χρήση χρεωστικών καρτών και άλλων προϊόντων που δίνουν στον
καταθέτη υψηλότατο βαθμό ρευστότητας σε αντάλλαγμα χαμηλών σχετικά αποδόσεων.
Ακόμα πιο σημαντική όμως είναι η άμεση και προσωπική σχέση που υπάρχει με τον
δανειζόμενο και δίνει την δυνατότητα στην τράπεζα να είναι ευέλικτη και να
αντιδρά άμεσα και αποτελεσματικά παρέχοντας είτε άμεση ρευστότητα είτε
επαναδιαπραγμάτευση και προσαρμογή των όρων δανεισμού σε περιόδους κρίσης.
Έτσι, για τον κάθε δανειστή (αποταμιευτή/επενδυτή) και κάθε δανειζόμενο
(επιχείρηση/νοικοκυριό/εθνική οικονομία) οι σχέσεις τους με την τράπεζα είναι
πλήρως διαφανείς και άμεσες.
Η Αποδιαμεσολάβηση στις Χρηματοπιστωτικές
Αγορές
Κατά
τις τελευταίες δεκαετίες όμως, σημαντικές εξελίξεις στο διεθνές
χρηματοπιστωτικό σύστημα όπως είναι η φιλελευθεροποίηση (deregulation) των κεφαλαιαγορών και η μεγάλη
τεχνολογική ανάπτυξη κατέστησαν δυνατή την αποδιαμεσολάβηση (disintermediation), δηλαδή την άμεση άντληση κεφαλαίων για τους
δανειζόμενους από τους καταθέτες μέσω των κεφαλαιαγορών (χρηματιστηρίων)
παρακάμπτοντας τις τράπεζες. Το πλεονέκτημα της πρακτικής αυτής είναι προφανώς
η μείωση του κόστους δανεισμού για τους δανειζόμενους λόγω απουσίας της
μεσολαβούσας τράπεζας και του περιθωρίου κέρδους αυτής. Την δουλειά που έκαναν
πριν οι τράπεζες για την αξιολόγηση του
κινδύνου των δανειζόμενων την κάνει η ίδια η αγορά, δηλαδή το χρηματιστήριο και
ανεξάρτητες εταιρίες αποτίμησης του πιστωτικού κινδύνου (credit rating agencies) που παρέχουν σχετική
πληροφόρηση στους δανειστές. Επίσης, για τις μεγάλες επιχειρήσεις με υψηλό
βαθμό πιστοληπτικής φερεγγυότητας ο κίνδυνος για τον καταθέτη,
ελαχιστοποιείται. Έτσι πλέον, οι σχέσεις δανειστών και δανειζόμενων εμφανίζουν
σημαντικές ποιοτικές αλλαγές και για τους δύο: στην πλευρά των
επιχειρήσεων-δανειζόμενων μέσω των χρηματιστηρίων αντικαταστάθηκε η προσωπική
σχέση ένας-προς-έναν που υπήρχε με την τράπεζα με ένα πλήθος ανώνυμων, διάσπαρτων
και ανομοιόμορφων επενδυτών. Η δυνατότητα που παρέχουν οι τράπεζες για την
διαρκή αλληλεπίδραση με τον δανειζόμενο και η επαναδιαπραγμάτευση της
χρηματοδότησης όταν οι δανειζόμενοι αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε προβλήματα δεν
υπάρχει πλέον στην αποδιαμεσολαβημένη κεφαλαιαγορά. Επιπρόσθετα, στην πλευρά
των επενδυτών/αποταμιευτών, η ποιοτική αλλαγή συνίσταται στην ανάληψη πλέον
όλου του πιστωτικού κινδύνου από αυτούς αντί των τραπεζών.
Τιτλοποίηση: Κυνηγώντας την Μαύρη
Γάτα στο Μαύρο Δωμάτιο
Προκειμένου
να αντιδράσουν στις νέες εξελίξεις τα τραπεζικά ιδρύματα ανέπτυξαν και
χρησιμοποίησαν την πρακτική της τιτλοποίησης των πιστωτικών τους απαιτήσεων
(στεγαστικά και άλλα δάνεια) συμμετέχοντας και αποκομίζοντας όφελος από την
αποδιαμεσολάβηση. Ενώ η παραδοσιακή σχέση τράπεζας και δανειζόμενου είναι μια
προσωπική σχέση αλληλεπίδρασης όπου και οι δύο αντισυμβαλλόμενοι παρακολουθούν
από κοντά και διαπραγματεύονται την μεταξύ τους σχέση, με την αποδιαμεσολάβηση
η πλευρά του δανειστή-αποταμιευτή γίνεται απρόσωπη καθώς κατακερματίζεται όπως
είδαμε σε χιλιάδες άτομα. Η σχέση αυτή γίνεται ακόμη πιο απρόσωπη με την
πρακτική της τιτλοποίησης. Στην περίπτωση αυτή όχι μόνο οι δανειστές-καταθέτες
αποτελούν ένα απρόσωπο σύνολο ανομοιόμορφων σκοπών και συμφερόντων, αλλά και οι
δανειζόμενοι καθώς εκατοντάδες ή και χιλιάδες τραπεζικές πιστωτικές απαιτήσεις
όπως στεγαστικά, επιχειρηματικά, καταναλωτικά και άλλα δάνεια συγκεντρώνονται
και μοιράζονται σε τίτλους. Έτσι διακόπτεται κάθε σχέση και δεσμός ανάμεσα
στους αποταμιευτές/δανειστές και δανειζόμενους. Η σχέση μεταξύ τους μοιάζει
πολύ με την γνωστή παρομοίωση όπου προσπαθούμε μέσα σε ένα μαύρο δωμάτιο να
βρούμε μια μαύρη γάτα με τα μάτια δεμένα με ένα μαύρο πανί! Οι
δανειστές/αποταμιευτές δανείζουν τα χρήματά τους σε ένα μαύρο δωμάτιο που είναι
η άγνωστη και ελλιπώς αναπτυγμένη αγορά των τιτλοποιήσεων, κυνηγώντας την μαύρη
γάτα των άγνωστων αποδόσεων από αυτά τα νέα και όχι κατανοητά στους
περισσότερους επενδυτικά προϊόντα (τις τιτλοποιήσεις), έχοντας τα μάτια δεμένα
με το μαύρο πανί και δεν μπορούν να γνωρίζουν ποιους ακριβώς και με πιο ρίσκο
δανείζουν. Περάσαμε λοιπόν από την παραδοσιακή διαμεσολαβητική σχέση πρόσωπο με
πρόσωπο που παρείχαν οι τράπεζες με τις κλασικές τους λειτουργίες, στην εποχή
της αποδιαμεσολάβησης όπου η πλευρά των δανειστών/αποταμιευτών έγινε απρόσωπη
για τους δανειζόμενους δημιουργώντας πρόβλημα καθώς κατέστη αδύνατη η
επαναδιαπραγμάτευση ή άμεση εξασφάλιση επί πλέον δανεισμού σε περιόδους κρίσης.
Το επόμενο βήμα της τιτλοποίησης διέλυσε ακόμη και την προσωπική σχέση των
αποταμιευτών/επενδυτών μέσω του χρηματιστηρίου με συγκεκριμένες και επιλεγμένες
δανειζόμενες επιχειρήσεις. Πλέον, με την τιτλοποίηση, οι πιστωτικοί οργανισμοί
που παράγουν τιτλοποιημένες απαιτήσεις δεν έχουν σοβαρό κίνητρο για την διάσωση
των δανειζόμενων καθώς έχουν ήδη πωλήσει ή ασφαλίσει τους τίτλους αυτούς
μεταβιβάζοντας το ρίσκο στους άμεσους επενδυτές. Ακόμη, η εποπτεία και σχέση
των οργανισμών αυτών (αμοιβαίων κεφαλαίων, επενδυτικών ταμείων κλπ) με τις
κεντρικές τράπεζες είναι λιγότερο στενή από αυτή των εμπορικών τραπεζών και των
χρηματιστηρίων. Η αγορά αυτή είναι εντελώς απρόσωπη, χωρίς βάθος επενδυτών, μη
επαρκώς αναπτυγμένη, με αποτέλεσμα κατά την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση και
οι δύο πλευρές, επενδυτές και δανειζόμενοι να βρεθούν.
Οι
Διεθνείς Δανειστές - Ιστορική Αναδρομή
Ο διεθνής δανεισμός γνώρισε τεράστια
ανάπτυξη κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις
μετασχημάτισαν το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα κάνοντας εύκολη και απλή
την μετακίνηση κεφαλαίων από χώρα σε χώρα. Όμως η ιστορία του διεθνούς
δανεισμού έχει τις ρίζες της πολύ μακριά στο παρελθόν. Οι διεθνείς ροές
κεφαλαίου δια μέσου εθνικών συνόρων έχουν μεγάλη ιστορία και φτάνουν
τουλάχιστον μέχρι και τους πρώτους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στην Μεσόγειο. Θα
μπορούσαμε ακόμα και όρους σημερινούς να αναγνωρίσουμε τον αποικισμό των
αρχαίων Ελλήνων ως μια μορφή διεθνοποίησης των κεφαλαίων στον κόσμο της εποχής
εκείνης. Ο εποικισμός άγνωστων περιοχών περιελάμβανα τα περισσότερα από τα
χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των νέων χωρών κατά τον 19ο και 20ο
αιώνα: οι ελληνικές μητροπόλεις έστελναν στο εξωτερικό παραγωγικούς συντελεστές
τους, το κεφάλαιο και την εργασία. Το κεφάλαιο είχε την μορφή των μέσων για την
εγκαθίδρυση ενός κράτους αποικίας. Πλοία πολεμικά και εμπορικά, άμαξες, ζώα
απαραίτητα για την παραγωγική διαδικασία αλλά φυσικά και τεχνολογία και
τεχνογνωσία της εποχής που μεταβιβάζοντας από την μητρόπολη στην αποικία. Ο
άλλος παραγωγικός συντελεστής ήταν προφανής και απαραίτητος: η εργασία.
Άνθρωποι από την κυρίως Ελλάδα έφευγαν παίρνοντας μαζί τους τις γνώσεις τους
για την καλλιέργεια της γης, τις τεχνικές αλλά και τις τέχνες και τα γράμματα
της μητρόπολης. Στην μεσαιωνική Ευρώπη οικονομικά σχήματα που είχαν την
δυνατότητα κατά παρόμοιο τρόπο με τις σύγχρονες τράπεζες να βρίσκονται ανάμεσα σε
δανειστές και δανειζόμενους ήταν εδραιωμένοι και αναπτύχθηκαν ακόμη περισσότερο
κατά τον 16ο και 17ο αιώνα με ταυτόχρονη ανάπτυξη πιο
εξειδικευμένων de facto χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που
είχαν αναπτύξει την τεχνογνωσία από την ανάγκη που υπήρχε –αλλά και τα
σημαντικά κέρδη- για να πραγματοποιούν διεθνείς συναλλαγές χρηματοδοτήσεων. Η
ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας με την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης
στην Μεγάλη Βρετανία και την μετέπειτα εξάπλωσή της στην Ευρώπη αλλά και στις
αποικίες αργότερα, έδωσε την δυνατότητα στην ανθρωπότητα για πρωτοφανή στα
ιστορικά χρονικά συσσώρευση πλεονασματικού κεφαλαίου. Έτσι, κατά το τέλος του
19ου αιώνα το κεφάλαιο αυτό δεν μπορούσε να μείνει ανενεργό και
προσπάθησε να βρεις διεξόδους όπου η παραγωγικότητά του και τα επί πλέον κέρδη
που θα αποφέρει να είναι υψηλότερα. Με αυτό τον τρόπο, η Ευρώπη και κυρίως η
Μεγάλη Βρετανία έγινε ο παγκόσμιος διεθνής δανειστής κεφαλαίου. Σημαντικό ρόλο
βέβαια στην διαδικασία αυτή έπαιξε και η δημιουργία μιας νέας αστικής τάξης,
αυτής των βιοτεχνών, βιομηχάνων και εμπόρων. Αυτοί δεν ήταν και δεν δρούσαν
όπως οι παραδοσιακοί μέχρι τότε ιδιοκτήτες του κεφαλαίου οι αριστοκράτες με
κληρονομικούς τίτλους ευγένειας. Οι τελευταίοι απολάμβαναν μέχρι τότε μια
πλούσια και εύκολη ζωή σε σύγκριση με τους χωρικούς και την εργατική τάξη
θεωρώντας δεδομένη την θέση τους. Οι θεσμοί και οι ιστορικές συνθήκες της
εποχής ήταν τέτοιες που τους επέτρεπαν να διατηρούν αυτά το προνόμια που είχαν
χωρίς συνειδητές επενδύσεις και προσπάθεια αύξησης της παραγωγικότητας καθώς οι
συντελεστές παραγωγής που χρησιμοποιούσαν ήταν διαθέσιμοι σε αυτούς σχεδόν
δωρεάν και σε μεγάλες ποσότητες. Με την βιομηχανική επανάσταση αλλάξανε όλα.
Δημιουργήθηκε μια νέα και πολύ δραστήρια τάξη ανθρώπων που μπορεί να μην είχαν
κληρονομικούς τίτλους ευγένειας και να μην ανήκαν σε μεγάλες και ιστορικές
οικογένειες. Αυτοί ήταν οι βιομήχανοι της εποχής. Αυτοί άρχισαν να συσσωρεύουν
πολύ μεγάλες ποσότητες πλούτου και δύναμης και κατακτώντας υψηλές και με
επιρροή θέσεις στις κοινωνίες της εποχής δεν είχαν σκοπό να τις χάσουν. Αυτοί
περισσότερο από κάθε άλλον έριξαν το βάρος στην επένδυση και στην αναζήτηση
νέων πλουτοπαραγωγικών πηγών και ευκαιριών για μεγαλύτερη παραγωγικότητα του
κεφαλαίου τους. η διαδικασία αυτή συντελέστηκε κατ’ αρχήν στην Μ. Βρετανία και
μετέπειτα στην Ευρώπη όπου μεταφέρθηκε η βιομηχανική επανάσταση. Μετέπειτα,
στην αρχή του 20ου αιώνα οι ΗΠΑ γνώρισαν τους ίδιους γοργούς ρυθμούς
ανάπτυξης όταν η εκβιομηχάνιση πέρασε τον Ατλαντικό ωκεανό. Οι ΗΠΑ συνέχισαν
βέβαια να δανείζονται από το εξωτερικό καθώς αναπτύσσονταν σημαντικά, αλλά
ταυτόχρονα αύξαναν με γεωμετρική πρόοδο την εξαγωγή κεφαλαίου προς τις διεθνείς
αγορές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα σύντομα οι ΗΠΑ να γίνουν καθαροί διεθνείς
δανειστές και να πάρουν τα σκήπτρα από την Μεγάλη Βρετανία λίγο πριν τον 2ο
Παγκόσμιο Πόλεμο.
Περίοδος 1870-1913
Η εποχή αυτή σηματοδοτήθηκε από την
πολύ μεγάλη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και την φιλελευθεροποίηση της
διακίνησης παραγωγικών συντελεστών τόσο κεφαλαίου αλλά και εργασίας. Είναι η
εποχή της μεγαλύτερης μετανάστευσης που γνώρισε από τότε η ανθρωπότητα κυρίως
από την Ευρώπη αλλά και ασιατικές χώρες προς τις ΗΠΑ, Καναδά, χώρες της νοτίου
Αμερικής, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, κλπ. Η διαδικασία αυτή συνοδεύτηκε
από την καλλιέργεια τεράστιων εκτάσεων στις χώρες υποδοχής των μεταναστών που
εκμεταλλεύτηκαν τις οικονομίες κλίμακας που δημιουργήθηκαν έτσι ώστε να
μπορέσει να υποστηριχθεί ο γεωμετρικά αυξανόμενος πληθυσμός. Παράλληλα, το
εμπόριο νέων αγαθών, τροπικών και εξωτικών προϊόντων (φρούτα, αρώματα,
μπαχαρικά, κλπ), μετάλλων και ορυκτών έδωσε τεράστια ανάπτυξη στο διεθνές
εμπόριο και οδήγησε σε σημαντική συσσώρευση και διεθνείς μεταβιβάσεις
κεφαλαίου. Οι διεθνείς δανειστές σε αυτή την περίοδο ήταν κυρίως ιδιώτες
κεφαλαιούχοι, έμποροι και βιομήχανοι. Ενδεικτικά, η συνολική διεθνής
χρηματοδότηση αυξανότανε από $100 εκατομμύρια το 1820 σε $4 δισεκατομμύρια το
1870 και $44 δισεκατομμύρια το 1913. Οι σημαντικότεροι διεθνείς δανειστές και
δανειζόμενοι φαίνονται στον παρακάτω πίνακα για το έτος 1913:
|
Οι Σημαντικότεροι Παγκόσμιοι
Δανειστές και Δανειζόμενοι το 1913
|
|||
|
Δανειστές
|
$ δις
|
Δανειζόμενοι
|
$ δις
|
|
Μ. Βρετανία
|
18,0
|
Ευρώπη
|
12,0
|
|
Γαλλία
|
9,0
|
ΗΠΑ/Καναδάς
|
10,5
|
|
Γερμανία
|
5,8
|
Λατινική
Αμερική
|
8,5
|
|
Βέλγιο/Ολλανδία/Ελβετία
|
5,5
|
Ασία
|
6,0
|
|
ΗΠΑ
|
3,5
|
Αφρική
|
4,7
|
|
Άλλες
χώρες
|
2,2
|
Ωκεανία
|
2,3
|
|
Σύνολο
|
44,0
|
Σύνολο
|
44,0
|
Ο διεθνής δανεισμός αυτή την
εποχή γινόταν σχεδόν αποκλειστικά μέσω της κεφαλαιαγοράς, δηλαδή της έκδοσης
και διάθεσης στο κοινό ομολόγων και μετοχών. Οι δανειζόμενοι ήταν στην
πλειοψηφία τους ιδιώτες που χρηματοδοτούνταν προκειμένου να επεκτείνουν τις
εμπορικές και βιομηχανικές τους δραστηριότητες. Περίπου $12 δις από τον εξωτερικό
δανεισμό που παρείχε η Μ. Βρετανία πήγαινε σε ιδιώτες δανειζόμενους. Από το
σύνολο των Βρετανικών κεφαλαίων $6 πήγαιναν στην Β. Αμερική, $3 στην Ν.
Αμερική, $1,8 στην Αυστραλία, $4,5 σε Αφρική και Ασία και $2,3 στην Ευρώπη. Τα
γερμανικά και γαλλικά δανειακά κεφάλαια κατευθύνθηκαν στοχευμένα από τις
κυβερνήσεις προς τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Τα διαθέσιμα αμερικανικά
κεφάλαια διοχετεύτηκαν κυρίως σε ιδιώτες δανειολήπτες της ίδιας ηπείρου, στον
Καναδά και στην Λατινική Αμερική. Η μορφή του δανεισμού αυτή την περίοδο ήταν
κυρίως μακροπρόθεσμα ομόλογα με χρόνους αποπληρωμής κοντά στα 100 χρόνια ή
διηνεκείς ομολογίες οι οποίες δεν έχουν λήξη. Ο εξαιρετικά μακροχρόνιος
χαρακτήρας των δανείων αυτών ήταν προσαρμοσμένος στο είδος των έργων που
χρηματοδοτούνταν: έργα βαριάς υποδομής όπως σιδηροδρομικό δίκτυο, έργα
ηλεκτροδότησης, υδροδοτήσεων και αποχετεύσεων κλπ. Τα έργα αυτά γινότανε κυρίως
από ιδιώτες με συμμετοχή του δημόσιου τομέα μια μορφή επιχειρηματικότητας που
προσιδιάζει με τα σημερινά ΣΔΙΤ (Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα) μόνο
που οι λόγοι για τις συμπράξεις αυτές ήταν πολύ διαφορετικοί εκείνη την εποχή.
Το ειδικό μείγμα σύμπραξης των ιδιωτών με τον δημόσιο τομέα διέφερε από χώρα σε
χώρα αρκετά. Φυσικά ο δανεισμός αυτός δεν γινότανε στα τυφλά. Είναι σημαντικό
να αναφέρουμε ότι την εποχή αυτή η επικοινωνία μεταξύ χωρών δεν ήταν εύκολη,
δεν ήταν απλή υπόθεση η άντληση οικονομικών και χρηματοοικονομικών στοιχείων
για τον έλεγχο του αξιόχρεου (creditworthiness) των δανειζόμενων και δεν υπήρχαν ακόμη οι εταιρίες πιστωτικής αξιόλογης (credit rating agencies). Έτσι, οι δανειστές προκειμένου να μπορούν να ελέγχουν τα κεφάλαιά τους
και να μειώνουν τον πιστωτικό τους κίνδυνο που πήγαζε από την ασύμμετρη
πληροφόρηση πιστωτών και πιστούχων, συνήθιζαν να τοποθετούν δικούς τους
ανθρώπους ως μέλη του διοικητικού συμβουλίου ή συμβούλους των τοπικών ή
ομοσπονδιακών κυβερνήσεων που αντλούσαν τα δανειακά κεφάλαια. Ενώ οι διεθνείς
χρηματοδοτήσεις άρχισαν να είναι συχνές αυτήν την περίοδο, παρόλα αυτά η
απευθείας χρηματοδότηση κυβερνήσεων ή ιδιωτών από άλλες κυβερνήσεις ήταν
ασήμαντη.
Περίοδος 1914-1950
Η περίοδος αυτή ήταν πολύ σημαντική
στις διεθνείς ροές κεφαλαίου καθώς η χρηματοδότηση των επιχειρήσεων και οι
πολεμικές αποζημιώσεις έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο. Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος υπήρξε η αντικειμενική
ανάγκη για χρηματοδότηση των ευρωπαϊκών κρατών και των πολεμικών τους μηχανών και
τον ρόλο των διεθνών δανειστών ανέλαβαν κυρίως ιδιώτες από τις ΗΠΑ τους οποίους
δεν είχε αγγίξει και δεν διαφαινότανε να αγγίξει ο πόλεμος. Η κατάσταση αυτή
άλλαξε όταν το 1916 οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο και έτσι υπήρξε η ανάγκη για
έμπρακτη υποστήριξη και χρηματοδότηση των συμμάχων των ΗΠΑ στην Ευρώπη. Αυτή η
χρηματοδότηση έγινε πλέον από την επίσημη κυβέρνηση των ΗΠΑ προς τις ευρωπαϊκές
κυβερνήσεις. Έτσι αυτή την εποχή η σημασία των διακρατικών δανείων έγινε
μεγάλη. Ακόμη και μετά την λήξη του πολέμου υπήρξαν σημαντικές ροές κεφαλαίων από
τις ΗΠΑ προς την Ευρώπη τόσο από ιδιώτες όσο και από κυβερνήσεις προκειμένου να
χρηματοδοτηθούν οι χώρες που είχαν πληγεί από τον πόλεμο. Ταυτόχρονα άρχισε να
συντελείται και μια ποιοτική αλλαγή στις διεθνείς χρηματοδοτήσεις. Ενώ η Μ.
Βρετανία παρέμεινε και την δεκαετία του 1920 καθαρός δανειστής, παρόλα αυτά
μειώθηκε σημαντικά η καθαρή της συμμετοχή στο παγκόσμιο χρηματοδοτικό σύστημα.
Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μια ακόμα
σημαντική αλλαγή αυτή την περίοδο ήταν ότι με εξαίρεση τις ΗΠΑ, οι άλλες
αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες ήταν αποδέκτες των διεθνών χρηματοροών είχαν
πλέον φτάσει σε ένα οριακό σημείο καμπής στην ανάπτυξή τους. Οι ρυθμοί αύξησης
της παραγωγής και της διαδικασίας δημιουργίας πλούτου είχαν πλέον συρρικνωθεί
καθώς ο μικρός πληθυσμός, ο κατακερματισμός των αγορών ο συνεπαγόμενος κορεσμός
των επενδύσεων και η πολιτική και οικονομική αστάθεια δεν μπορούσαν να
συντηρήσουν τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης πριν από τον πόλεμο. Έτσι τα
περιθώρια κέρδους από την αξιοποίηση του διεθνούς δανεισμού μειώθηκαν σημαντικά
και ο συνδυασμός σοβαρών υφέσεων που γνώρισαν οι οικονομίες αυτές την περίοδο
του 1926-27 δημιούργησαν προβλήματα ρευστότητας στην αποπληρωμή των δανειακών
τους υποχρεώσεων. Η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε όταν οι αναπτυγμένες χώρες ένιωσαν
και αυτές τα αποτελέσματα της Μεγάλης Ύφεσης της περιόδου 1930-31. Μέχρι αυτή
την περίοδο, οι κίνδυνοι της στάσης πληρωμών και χρεοκοπίας των κρατών ή των ιδιωτικών
επιχειρήσεων που ήταν οι αποδέκτες του διεθνούς δανεισμού δεν αποτελούσαν σοβαρό
παράγοντα ανησυχίας στις αγορές του διεθνούς κεφαλαίου καθώς μέχρι την δεκαετία
του 1920 ήταν σπάνιες και περιορίζονταν σε εταιρίες και κυβερνήσεις που
αντιμετώπιζαν προβλήματα διαφθοράς και κακοδιαχείρισης. Οι δανειστές κατέγραφαν
τις ζημίες τους ακριβώς όπως κατέγραφαν και τα κέρδη στην περίπτωση που όλα
πήγαιναν καλά. Στην πραγματικότητα οι πιστωτές πολλές φορές χρησιμοποιούσαν την
διπλωματία των όπλων με την παρέμβαση των κυβερνήσεών τους προκειμένου να
πιέσουν τους δανειζόμενους να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Επίσης, η στάση
πληρωμών της ΕΣΣΔ την δεκαετία του 1920 θεωρήθηκε ως ένα εξαιρετικό γεγονός
πέρα από την κανονική ροή των αγορών καθώς αφορούσε σε βασικές συστημικές
αλλαγές και επιδράσεις. Την ίδια δεκαετία άρχισαν να εμφανίζονται σημαντικές
δυσκολίες από την πλευρά της Γερμανίας για την αποπληρωμή των πολεμικών
αποζημιώσεων καθώς και άλλων διεθνών χρηματοδοτήσεων έτσι ώστε την επόμενη
δεκαετία η κατάσταση να χειροτερεύσει ραγδαία και πλέον το 80 με 90% των
κρατικών ομολόγων της ανατολικής Ευρώπης και της λατινικής Αμερικής ήταν σε κατάσταση
χρεοκοπίας. Το αποτέλεσμα της Μεγάλης Ύφεσης και των στάσεων πληρωμών στις
διεθνής χρηματοδοτήσεις ήταν να εκμηδενιστεί στην πράξη ο διεθνής δανεισμός.
Ιδιαίτερα οι χρηματοδοτήσεις προς της αποικίες και τις λιγότερο αναπτυγμένες
χώρες σταμάτησαν τελείως. Μέχρι το 1939, μια νέα μορφή διεθνούς χρηματοδότησης
έγινε η κυρίαρχη. Πλέον, οι μητρικές εταιρίες από τις αναπτυγμένες χώρες
δημιουργούσαν άμεσες επενδύσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες με την μορφή
θυγατρικών των οποίων ήλεγχαν το μετοχικό κεφάλαιο. Η πρακτική αυτή έγινε τόσο
διαδεδομένη που στον Καναδά και την Αυστραλία περίπου το μισό κεφάλαιο που είχε
επενδυθεί στην βιομηχανία ανήκε σε ξένες επιχειρήσεις.
Υπολογίζεται ότι το 1939 το σύνολο
των διεθνών χρηματοδοτήσεων έφτασε τα $55 δις. Οι αναλυτές επισημαίνουν όμως
ότι το ποσό αυτό δεν είναι άμεσα συγκρίσιμο με αυτό των $44 δις της
προηγούμενης περιόδου εξαιτίας των πολύ σημαντικών ποιοτικών αλλαγών στην μορφή
των διεθνών ροών κεφαλαίου. Επίσης, με την έναρξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου
σταματούν σχεδόν τελείως οι ιδιωτικές διεθνείς ροές κεφαλαίου. Οι ΗΠΑ έπαιξαν
πρωταρχικό ρόλο στον διεθνή δανεισμό καθώς χρηματοδότησαν τις ευρωπαϊκές
οικονομίες κατά την διάρκεια του πολέμου αλλά και το τεράστιο έργο της
αποκατάστασης της Ευρώπης από τις ζημίες. Η προσπάθεια αυτή πήρε σάρκα και οστά
με το Σχέδιο Μάρσαλ. Η συνολική βοήθεια από τις ΗΠΑ προς την Ευρώπη ανήλθε σε
ύψος $40 δις. Περισσότερο από το μισό ποσό αφορούσε δωρεές και βοήθεια και το
υπόλοιπο δάνεια με ευνοϊκούς όρους (επιτόκια κάτω από τα τρέχοντα της αγοράς).
Η Επίδραση του Διεθνούς Δανεισμού
σε Δανειζόμενους και Δανειστές
Επίδραση στους Δανειζόμενους
Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου
αιώνα και το πρώτο μισό του 20ου, οι διεθνείς ροές κεφαλαίων έπαιξαν
πολύ σημαντικό ρόλο στην διαδικασία ανάπτυξης των δανειζόμενων χωρών. Τα ξένα
κεφάλαια ήταν άμεσα διαθέσιμα για να εκκινήσουν την διαδικασία ανάπτυξης των οικονομιών
αυτών. Οι χρηματοδοτήσεις χρησιμοποιήθηκαν τόσο στους εξειδικευμένους τομείς
και δραστηριότητες όπου είχε συγκριτικό πλεονέκτημα η κάθε χώρα όπως πχ. πρώτες
ύλες, αγροτικά και εξωτικά προϊόντα, καύσιμα και πολύτιμα μέταλλα, όσο και στις
νέες βιομηχανίες που ιδρύθηκαν στις αναπτυσσόμενες χώρες σε μια προσπάθεια και
φυσική τάση της επέκτασης της εκβιομηχάνισης και του νέου τρόπου παραγωγής στις
νέες χώρες και αποικίες. Σε κάποιες από τις χώρες αυτές τα ξένα κεφάλαια
αποτέλεσαν το σημαντικότερο κομμάτι από άποψη ποσοτική της συνολικής επένδυσης
στο εσωτερικό τους. Για παράδειγμα, εκτιμάται ότι στον Καναδά κατά τις
δεκαετίες του 1860 και 1880 η συμμετοχή των ξένων κεφαλαίων στην συνολική
επένδυση στο εσωτερικό της χώρας έφτασε το 70%. Ακόμα όμως και στις χώρες όπου τα
ξένα κεφάλαια αποτελούσαν τη μειοψηφία της συνολικής πάγιας επένδυσης, αυτά
έπαιξαν και πάλι καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των δανειζόμενων χωρών κυρίως
λόγω της αμεσότητας και ευκολίας της πρόσβασης σε χρηματοδότηση όταν ακριβώς
ήταν αυτή απαραίτητη. Επίσης, το μεγαλύτερο ποσοστό των ξένων χρηματοδοτήσεων
εστιάστηκε στα μεγάλα έργα υποδομής (σιδηρόδρομοι, έργα κοινής ωφέλειας, κλπ)
και ακόμη πολλές φορές ο δανεισμός συνοδεύτηκε από την ταυτόχρονη παροχή
συμβούλων και εξειδικευμένων τεχνοκρατών που πέρα από την χρηματοδότηση έπαιξαν
καταλυτικό ρόλο στον σχεδιασμό και την επιτυχία των επενδυτικών έργων που
χρηματοδοτήθηκαν όπως και στην γενικότερη διάχυση τεχνογνωσίας από τις
βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες (δανειστές) προς τις αναπτυσσόμενες
(δανειζόμενους).
Παρά τις παραπάνω γενικά θετικές
επιδράσεις του διεθνούς δανεισμού στις χώρες υποδοχής των ξένων κεφαλαίων, τα
αποτελέσματα δεν ήταν συμμετρικά σε όλες τις χώρες. Κατά τον 19ο και
20ο αιώνα, χώρες όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία αξιοποίησαν
πολύ παραγωγικά και εσωτερικοποίησαν τον διεθνή δανεισμό τόσο με την υλοποίηση
μακρόπνοων και βασικών προγραμμάτων υποδομών όσο και με την επιτυχημένη διάχυση
της τεχνολογίας και τεχνογνωσίας που όπως είδαμε συνόδευε πολύ συχνά την εισροή
ξένων κεφαλαίων. Έτσι ο δανεισμός αυτός αποτέλεσε την βάση για την αυτόνομη και
αειφόρα ανάπτυξη των χωρών αυτών η οποία και κατέστησε αυτά τα έθνη από λήπτες
ξένου δανεισμού σε καθαρούς δανειστές μέσα στον 20ο αιώνα και σε
παγκόσμιους ηγέτες στο εμπόριο, την τεχνολογία και τις επιστήμες. Η εικόνα
είναι πολύ διαφορετική όμως για τις χώρες τις ανατολικής Ευρώπης και της
Λατινικής Αμερικής. Εκεί η μεγάλη εισροή κεφαλαίων δεν είχε τις αποδόσεις και
τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα που είχε αντίστοιχος δανεισμός σε άλλες χώρες.
Οι λόγοι αυτής της ασυμμετρίας εστιάζονται κυρίως σε θεσμικά προβλήματα, την
έντονη διαφθορά που δεν κατεύθυνε τους διαθέσιμους πόρους στις πλέον
παραγωγικές δραστηριότητες, στην πολιτική αστάθεια και τις πολεμικές
συγκρούσεις που μείωναν σημαντικά τις αποδόσεις των επενδύσεων. Τα προβλήματα
αυτά αναδεικνύονται κυρίως μέσα από την μελέτη του ισοζυγίου πληρωμών των
δανειζόμενων χωρών. Έτσι, οι χώρες που γνώρισαν τα πλέον θετικά αποτελέσματα
από τον διεθνή δανεισμό εμφανίζουν βελτιωμένα μεγέθη στο εμπορικό ισοζύγιο και στο
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αυτό δείχνει την άριστη χρήση των κεφαλαίων που
αντλήθηκαν από το εξωτερικό και χρησιμοποιήθηκαν με αποτελεσματικό τρόπο στην
βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητάς τους. Στις χώρες αυτές
έγινε αντιληπτό ότι η διεθνοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών και των αγορών
κεφαλαίου ήταν συνυφασμένη με την διεθνοποίηση των εμπορικών συναλλαγών. Με την
ίδια αυξανόμενη ευκολία εξασφάλισης δανείων από τους διεθνείς δανειστές
χαρακτηρίζονταν και οι διεθνείς εμπορικές σχέσεις. Αυτό ανέδειξε ένα παγκόσμιο
ανταγωνισμό όπου οι αποτελεσματικές και παραγωγικές χώρες κυριάρχησαν και
κέρδισαν την σημαντική βελτίωση του ισοζυγίου πληρωμών τους καθιστώντας τες
ηγέτες στην παγκόσμια αγορά μέχρι και σήμερα. Αντίθετα, η κατασπατάληση των πόρων
που σημειώθηκε στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής
Αμερικής δεν προήγε την αύξηση της παραγωγικότητας και αυτό καθρεφτίστηκε άμεσα
στο ισοζύγιο πληρωμών που παρουσίασε σημαντικά ελλείμματα. Αυτή η πορεία των
χωρών αυτών συνεχίστηκε μέχρι και σήμερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι για
παράδειγμα χώρες όπως η Αργεντινή είχαν πολλά ποιοτικά και ποσοτικά
χαρακτηριστικά όμοια με χώρες όπως ο Καναδάς. Η πληθυσμιακή συγκέντρωση, η
διαθεσιμότητα παραγωγικών πόρων, μεταλλευμάτων, καλλιεργήσιμων εκτάσεων ενώ
ήταν παρόμοια, εντούτοις η κακή διαχείριση των ξένων αλλά και εθνικών κεφαλαίων
έθεσε τις οικονομίες αυτές σε πολύ χαμηλότερες τροχιές ανάπτυξης με εμφανή
αποτελέσματα στην σημερινή ευημερία των πολιτών τους. Η κακή χρήση των
δανειακών κεφαλαίων οδήγησε και σε περισσότερες χρεοκοπίες και στάσεις πληρωμών
σε περιόδους υφέσεων στις χώρες τις λατινικής Αμερικής από ότι στις αγγλόφωνες
χώρες – δανειζόμενους. Παρά το ότι τα ξένα κεφάλαια αντιπροσώπευαν μεγαλύτερο ποσοστό
των εξαγωγών τους οι τελευταίες εμφάνισαν λιγότερες δυσκολίες αποπληρωμής των
υποχρεώσεών τους.
Γενικά, όσο τα κέρδη από το
επενδεδυμένο κεφάλαιο επαναπατρίζονταν σε μεγάλο βαθμό στις δανείζουσες χώρες,
τα μακροοικονομικά αποτελέσματα του διεθνούς δανεισμού και της διασυνοριακής
κίνησης κεφαλαίων ήταν μικρά και περιορίζονταν στους μισθούς προς τους ντόπιους
εργαζόμενους.
Επίδραση στους Δανειστές
Για τις χώρες δανειστές, η εξαγωγή
εγχώριου κεφαλαίου προς το εξωτερικό είχε μία άμεση αρνητική επίπτωση που
φυσικά ήταν η μείωση των διαθέσιμων κεφαλαίων για επένδυση και παραγωγή στο
εσωτερικό. Υπήρχε έτσι ανταγωνισμός ανάμεσα στην εσωτερική και την ξένη αγορά
για την αξιοποίηση του πλεονάζοντος κεφαλαίου των οικονομικών μονάδων. Όπως
έχουμε δει, οι αποδόσεις των επενδύσεων στις νέες χώρες/δανειζόμενους ήταν πολύ
υψηλές ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανάπτυξης και εκβιομηχάνισής
τους. Οι οικονομίες κλίμακας στις νέες και παρθένες αγορές, η διαθεσιμότητα των
πόρων και η αφθονία της εργασίας αύξαναν την παραγωγικότητα του κεφαλαίου
προσφέροντας υψηλές αποδόσεις στους δανειστές. Οι σχετικά πιο ώριμες αγορές στο
εσωτερικό των χωρών δανειστών δεν μπορούσαν να έχουν τις ίδιες αποδόσεις και
έτσι ο ανταγωνισμός στα δανειακά κεφάλαια τα έστρεφε προς το εξωτερικό. Οι
θετικές επιπτώσεις του διεθνούς δανεισμού στις χώρες δανειστές εμφανίζονταν
περισσότερο σε μεσοπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Αυτές αποτελούνταν από
την επανεισροή των κεφαλαίων προσαυξημένων με το υψηλό επιτόκιο και αποδόσεις
των επενδύσεων στις δανειζόμενες χώρες, την αύξηση των εξαγωγών προς τις χώρες αυτές
με την ανάπτυξη των οικονομιών τους και την εισαγωγή φθηνών πρώτων υλών και
προϊόντων από τις δανειζόμενες χώρες. Παρόλα αυτά, με την ανεργία και φτώχια σε
υψηλά επίπεδα στην Ευρώπη αλλά και την Αμερική, οι διεθνείς επενδύσεις
κεφαλαίου προς τις αναπτυσσόμενες χώρες τις καθιστούσαν τελικά ανταγωνιστικές
προς τις χώρες δανειστές. Το ζήτημα της επίπτωσης του διεθνούς δανεισμού στην
διανομή του εισοδήματος στις χώρες δανειστές ήταν πολύ σημαντικό. Οι εργάτες
στις βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής βελτίωναν το βιοτικό τους
επίπεδο μέσω των φθηνότερων τροφίμων που απολάμβαναν αλλά και από τις θετικές
επιπτώσεις στο σύνολο της οικονομίας από τις επενδύσεις στο εξωτερικό που αύξαναν
την απασχόληση και στο εσωτερικό. Συνολικά όμως, θεωρείται ότι η κατανομή του
εισοδήματος χειροτέρευε στις χώρες δανειστές με την διεθνή χρηματοδότηση. Το
μελλοντικό εισόδημα, η απασχόληση και η παραγωγικότητα τίθονταν σε κίνδυνο μητροπόλεις
του διεθνούς κεφαλαίου. Για παράδειγμα, η Μεγάλη Βρετανία επένδυσε περί το 80%
του συνολικού σχηματισμού κεφαλαίου της στο εξωτερικό κατά την περίοδο
1893-1913.
Η Σύγχρονη Εμπειρία
Τα τελευταία χρόνια έχουν
συντελεστεί πολύ σημαντικές αλλαγές στον διεθνή δανεισμό και ως αποτέλεσμα ο
παγκόσμιος χάρτης των δανειστών και δανειζόμενων εθνικών κρατών έχει αλλάξει
τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Ο
παρακάτω Πίνακας δείχνει τους δέκα μεγαλύτερους διεθνείς δανειστές και
δανειζόμενους κατά το 2010 με στοιχεία από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ο
Πίνακας δείχνει για παράδειγμα για την Ελλάδα το σύνολο των περιουσιακών
στοιχείων και κεφαλαίου σε ξένες χώρες που ανήκει σε Έλληνες πολίτες, νομικά πρόσωπα
ή το ελληνικό δημόσιο μείον το σύνολο των περιουσιακών στοιχείων μέσα στην
ελληνική οικονομία που ανήκουν σε ξένους πολίτες, νομικά πρόσωπα ή κυβερνήσεις.
|
Οι 10 Σημαντικότεροι Παγκόσμιοι Δανειστές και Δανειζόμενοι το 2010
|
||||
|
Δανειστές
|
Εκατ. $
|
|
Δανειζόμενοι
|
Εκατ. $
|
|
Ιαπωνία
|
3.087.703
|
|
ΗΠΑ
|
2.470.989
|
|
Κίνα
|
1.790.651
|
|
Ισπανία
|
1.233.388
|
|
Γερμανία
|
1.386.254
|
|
Αυστραλία
|
794.884
|
|
Ελβετία
|
786.331
|
|
Βραζιλία
|
700.786
|
|
Χονγκ Κονγκ
|
693.805
|
|
Ιταλία
|
508.374
|
|
Σιγκαπούρη
|
528.836
|
|
Μεξικό
|
362.731
|
|
Βέλγιο
|
395.909
|
|
Μ. Βρετανία
|
312.424
|
|
Νορβηγία
|
340.021
|
|
Πολωνία
|
300.480
|
|
Ολλανδία
|
223.853
|
|
Ελλάδα
|
294.430
|
|
Λουξεμβούργο
|
51.340
|
|
Τουρκία
|
275.687
|
Όπως είναι εμφανές ο μεγαλύτερος
πλέον εθνικός δανειστής είναι η Ιαπωνία με $3 τρις και ακολουθούν η Κίνα και η
Γερμανία με $1.7 και $1.3 αντίστοιχα. Σε πολύ υψηλές θέσεις βρίσκονται σχετικά
μικρές χώρες όπως το Χονγκ Κονγκ, η Σιγκαπούρη, η Νορβηγία η Ολλανδία και το
Λουξεμβούργο. Στην πλευρά των δανειζόμενων την πρώτη θέση κατέχουν οι ΗΠΑ, με
$2.4 τρις αρνητική καθαρή θέση, η Ισπανία με πολύ μικρότερο μέγεθος την 2η
θέση με $1.3 τρις. Η Ελλάδα βρίσκεται το
2010 στην 9η θέση στους καθαρούς παγκόσμιους δανειζόμενους.
Σήμερα, ο δανεισμός των εθνικών
οικονομιών για την χρηματοδότηση ελλειμμάτων γίνεται μέσω διαφόρων καναλιών:
i.
Μέσα
από εσωτερικό δανεισμό όπου οι κυβερνήσεις δανείζονται κεφάλαια άμεσα από εγχώριες τράπεζες και άλλα
χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ή με την έκδοση ομολόγων προς τους εγχώριους
επενδυτές.
ii.
Μέσω
διεθνών δανειστών, είτε αυτοί είναι χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που δανείζουν
ανεξάρτητα το ένα από το άλλο ή σε κοινοπραξία, είτε ιδιώτες επενδυτές
ομολογιούχοι.
iii.
Διμερείς
υπερεθνικές δανειστικές συμβάσεις. Σε αυτή την περίπτωση οι εθνικές κυβερνήσεις
διαθέτουν κρατικές υπηρεσίες με την αρμοδιότητα του δανεισμού άλλων κυβερνήσεων.
iv. Επίσημοι
διεθνείς οργανισμοί και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα όπως το Διεθνές Νομισματικό
Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα, η Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, ο
Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), κλπ.
v.
Ανεπίσημοι
διεθνείς και υπερεθνικοί δανειστές όπως η Λέσχη του Παρισιού, που αποτελείται
από οικονομικούς εκπροσώπους των 19 μεγαλύτερων οικονομιών, η Λέσχη του
Λονδίνου, που αποτελεί κάτι αντίστοιχο με την Λέσχη του Παρισιού αλλά
αποτελείται από ιδιώτες δανειστές, κλπ.
Στην
συνέχεια αναφερόμαστε συνοπτικά σε δύο ειδικές μορφές χρηματοδότησης [που έχουν
σημαντικό ρόλο στις διεθνείς ροές κεφαλαίου: α) στην Διεθνή Χρηματοδότηση
Μεγάλων Έργων (Project Financing) και
β) τα Πολεμικά Ομόλογα (War Bonds).
Η ΔΙΕΘΝΗΣ
ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΡΓΩΝ (PROJECT FINANCING)
Τα έργα project financing ή τα αυτοχρηματοδοτούμενα έργα σε μια πιο ελεύθερη μετάφραση, είναι τα
έργα των οποίων η χρηματοδότηση βασίζεται κυρίως στα έσοδα που θα προκύψουν από
την χρήση τους όταν αυτά θα έχουν ολοκληρωθεί. Για να μπορέσει να ολοκληρωθεί η
διαδικασία ολοκλήρωσης του έργου πρέπει να συσταθεί πρωταρχικά μια Ανεξάρτητη
Νομικά εταιρεία ειδικού σκοπού (ΕΕΣ) που θα έχει καθορισμένη χρονική διάρκεια
λειτουργίας και στην οποία συμμετέχουν οι μέτοχοι της οι οποίοι και αρχικά την
χρηματοδοτούν (Sponsors). Η εταιρεία αυτή είναι υπεύθυνη για κάθε στάδιο
ολοκλήρωσης του έργου από τον σχεδιασμό μέχρι και τη λειτουργία του. Η περίοδος
αποπληρωμής αυτών των χρηματοδοτήσεων είναι πιθανό να διαρκέσει πολύ, λόγω της
φύσης των έργων. Στην Ελλάδα το project financing αφορά κυρίως τραπεζικούς
οργανισμούς που αναζητούν επενδύσεις με μικρό ρίσκο και εξασφαλισμένη επιτυχία.
Συνήθως τα έργα που εμπίπτουν σε project financing διαθέτουν κάποια συγκεκριμένα κοινά χαρακτηριστικά.
Είναι μεγάλα έργα που ο σχεδιασμός και η υλοποίηση τους γίνεται από την αρχή. Η
διάρκεια των έργων ποικίλει ανάλογα με το είδος τους από 15 έως 25 χρόνια.
Για πρώτη φορά η χρηματοδότηση έργων με τη μέθοδο project financing έγινε για την κατασκευή της
Διώρυγας του Παναμά. Ωστόσο μεγάλη άνθηση γνωρίζει μόλις τις τελευταίες
δεκαετίες. Πρωτοπόρος χώρα στη μέθοδο του project financing είναι η Μεγάλη Βρετανία. Στη
συνέχεια βέβαια και πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες ακολούθησαν το παράδειγμα της
όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ολλανδία με ταχύτατους ρυθμούς. Και η χώρα μας
τα τελευταία χρόνια έχει χρησιμοποιήσει τη συγκεκριμένη μέθοδο κυρίως σε μεγάλα
κατασκευαστικά έργα (π.χ. για την κατασκευή της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου).
Η εταιρείες που αναλαμβάνουν την χρηματοδότηση κάποιου μεγάλου έργου πέρα
από τον πλήρη σχεδιασμό και κατασκευή του, αναλαμβάνουν ταυτόχρονα κι ένα
σύνολο παράλληλων και συμπληρωματικών υποχρεώσεων όπως υπηρεσίες κάλυψης
κινδύνων, συμβουλευτικές υπηρεσίες, τεχνικές, νομικές και φορολογικές
υπηρεσίες, υπηρεσίες leasing.
Η μέθοδος χρησιμοποιείται ως επί
τω πλείστον σε κάποιες ειδικές κατηγορίες έργων που συσχετίζονται κυρίως με τον
κατασκευαστικό κλάδο, τις τηλεπικοινωνίες, την ενέργεια και τις μεταφορές. Το
μεγαλύτερο μειονέκτημα της είναι ότι απειλείται από ένα πλήθος διαφορετικών
ρίσκων (περιβαλλοντικών, οικονομικών,
τεχνικών, πολιτικών) που πρέπει να αναλάβει για να φέρει εις πέρας το έργο. Για
να αποφευχθούν όλα τα πιθανά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπιστούν σε κάποιο
αυτοχρηματοδοτούμενο έργο, οι εταιρείες που το
αναλαμβάνουν συνεργάζονται με εξειδικευμένο προσωπικό και επιχειρήσεις
που είναι εκπαιδευμένοι για την αντιμετώπιση του κάθε αντικειμένου.
Η βασική διαφορά μιας κοινής παραδοσιακής χρηματοδότησης με τη
χρηματοδότηση έργου είναι ότι στην πρώτη περίπτωση η χρηματοδοτούσα επιχείρηση
(η εταιρεία δηλαδή που αναλαμβάνει την κατασκευή του έργου) διαθέτει συνήθως το
κεφάλαιο που είναι απαραίτητο για την υλοποίηση του, αποδεικνύοντας στους
δανειστές ότι διαθέτει επαρκή περιουσιακά στοιχεία στους ισολογισμούς των
προηγούμενων ετών λειτουργίας της. Επομένως, σε περίπτωση αθέτησης των
υποχρεώσεων, ο δανειστής θα είναι σε θέση να περάσει στην κυριότητα του τα
περιουσιακά στοιχεία της εταιρείας χορηγού, να τα πουλήσει και στη συνέχεια να χρησιμοποιήσει τα έσοδα
από αυτή την διαδικασία για να ανακτήσει την επένδυσή του. Στη χρηματοδότηση έργου όμως, η αποπληρωμή
του χρέους δεν γίνεται με βάση τα περιουσιακά στοιχεία που αντικατοπτρίζονται
στον ισολογισμό της εταιρείας, αλλά από τα έσοδα που αναμένεται να έχει η
εταιρεία από το έργο τη στιγμή που θα έχει ολοκληρωθεί.
ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΟΜΟΛΟΓΑ
(WAR BONDS)
Ομόλογα Πολέμου είναι η ονομασία που δόθηκε στα ομόλογα που πωλούνται από
το δημόσιο ταμείο μιας χώρας σε περιόδους πολέμων για τις ανάγκες που
αναπτύσσονται κατά τις περιόδους αυτές. Η βασική ιδέα των ομολόγων πολέμου
είναι ότι ένας κοινός πολίτης μπορεί να τοποθετήσει τα χρήματά του σε μια
"ασφαλή" επένδυση, ενώ ταυτόχρονα συμβάλει στη χρηματοδότηση των
στρατιωτικών επιχειρήσεων. Με αυτό τον τρόπο βοηθάει άμεσα έτσι ώστε να
κερδίσει η χώρα του στον πόλεμο και αισθάνεται ότι συμμετέχει στις εθνικές
ένοπλες δυνάμεις της. Τα ομόλογα
γενικότερα είναι ένας ειδικός τύπος χρεογράφου. Εκδίδονται από έναν οργανισμό
που χρειάζεται κεφάλαιο (συνήθως αναφερόμαστε σε κυβερνήσεις κρατών), και οι
άνθρωποι που τα αγοράζουν ουσιαστικά δανείζουν
τα χρήματα τους στον δανειζόμενο που είναι υπεύθυνος για της έκδοση τους. Σε
αντάλλαγμα για αυτόν τον δανεισμό, ο κάτοχος του ομολόγου κερδίζει κάποιο τόκο,
όπως άλλωστε συμβαίνει και σε οποιαδήποτε άλλη δανειακή συναλλαγή. Τα Ομόλογα
Πολέμου έχουν ένα καθορισμένο επιτόκιο, το οποίο είναι συνήθως μικρότερο από την τρέχουσα τιμή
αγοράς αλλά προτιμώνται γιατί θεωρούνται ιδιαίτερα ασφαλή, και η ονομαστική
τους αξία συν τους τόκους μπορεί να εξαργυρωθεί σε μεταγενέστερη και
προκαθορισμένη ημερομηνία. Τα ομόλογα πολέμου συνήθως δεν μπορούν να
εξαργυρωθούν πριν το πέρας του πολέμου. Η σπουδαιότητα τους είναι
αδιαμφισβήτητη καθώς οι κυβερνήσεις με την βοήθεια αυτών είναι σε θέση να
χρηματοδοτήσουν και να ενισχύσουν τη συμμετοχή τους στον πόλεμο.
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες οπού ομόλογα πολέμου πωλήθηκαν
καλώντας την αίσθηση του πατριωτισμού και της συνείδησης των πολιτών για το
κοινό συμφέρον της πατρίδας και για αυτό το λόγο η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε
για την προώθηση τους ήταν αρκετά καθημερινή και απλοϊκή, έτσι ώστε να αγγίζει
όλες τις τάξεις ανθρώπων. Λόγου χάρη, στην περίπτωση της έκδοσης ομολόγων
πολέμου στην Αμερική κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο τρόπος
προώθησης τους ήταν ιδιαίτερα αξιοσημείωτος. Όπου και να βρισκόταν ο μέσος
αμερικανός πολίτης παροτρυνόταν να αγοράσει ομόλογα πολέμου. Πόστερ που
απεικόνιζαν τον "Θείο Σαμ" ή στρατιώτες που ζητούσαν την βοήθεια των
συμπατριωτών τους ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο της χώρας. Ακόμη και οι
φανταστικοί υπερήρωες που θαύμαζαν μικροί και μεγάλοι όπως ο Σούπερμαν, ο
Μπάτμαν, ο Μπάγκς Μπάνι απεικονίζονταν σε ειδικά πόστερ ζητώντας την βοήθεια
του λαού για να συνδράμει στον αμερικανικό στρατό. Στην προσπάθεια να συγκεντρωθούν
όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα ήταν δυνατό, μπορούσαν ακόμη και οι μαθητές
των σχολείων να αγοράζουν μικρά γραμματόσημα με τα σεντ που είχαν αποταμιεύσει
από το χαρτζιλίκι τους με σκοπό να συμπληρώσουν ένα ειδικό τετράδιο στο οποίο
είχε ειδικές θέσεις για κάθε ένα από τα διαφορετικά αυτά γραμματόσημα, ενώ οι ενήλικες
πολίτες είχαν την δυνατότητα να αγοράζουν ομόλογα μεγαλύτερης αξίας.
Τα ομόλογα πολέμου χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και ως οικονομικό μέτρο άσκησης
νομισματικής πολιτικής. Κύριος παράγοντας αυτού, ήταν ότι είναι
προτιμότερο οι πολίτες να επενδύουν τα
χρήματά τους σε αυτά, αντί να ξοδεύουν σε μια ασταθή οικονομία, κι έτσι ο
πληθωρισμός μπορεί να διατηρηθεί σε ανεκτά επίπεδα. Ταυτόχρονα βέβαια αυτή η
διαδικασία δήλωνε ότι όταν ο πόλεμος θα είχε τελειώσει τα ομόλογα θα μπορούσαν
να εξαργυρωθούν κι έτσι θα μπορούσαν να αυξηθούν άμεσα οι καταναλωτικές δαπάνες
και να τονωθεί η οικονομία με την επί πλέον ζήτηση σε καιρό ειρήνης.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα τελευταία επίσημα ομόλογα πολέμου ήταν τα
Series Ε Bond και εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τo άκουσμα αυτών των ομολόγων έχει συνδεθεί στη συνείδηση του μέσου
αμερικανικού πολίτη ως ομόλογα πολέμου. Είχαν αρχικά την ονομασία "ομόλογα
άμυνας" (το 1935 όταν έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνιση τους) και
αργότερα με το ξέσπασμα του πολέμου το υπουργείο Οικονομικών αποφάσισε να τα μετονομάσει
σε ομόλογα πολέμου. Τελικά ήταν διαθέσιμα στις αγορές μέχρι το τέλος του 1980.
Η αγορά αυτών των ομολόγων είναι πολύ απλή και γίνεται ακριβώς με τον ίδιο
τρόπο με αυτό των απλών ομολόγων. Για παράδειγμα τα Series E Bonds ονομαστικής αξίας $25, μπορούσε
να τα αγοράσει κανείς έναντι $18,75. Η κυβέρνηση θα εκμεταλλευόταν απευθείας τα
χρήματα αυτά για να εξασφαλίσει όπλα, αεροπλάνα, πλοία, στολές, φάρμακα και
οτιδήποτε άλλο θα ήταν απαραίτητο για τις ανάγκες των πολεμικών δυνάμεων της
χώρας. Η αποπληρωμή του ομολόγου μπορούσε να γίνει, δέκα χρόνια μετά την
ημερομηνία αγοράς οπότε και ο κάτοχος θα έπαιρνε τη αξία του ομολόγου δηλαδή τα
$25. Αν και η επένδυση δεν φαίνεται αξιόλογη καθώς ο επενδυτής κερδίζει μόνο
$6,25 για την αγορά ενός ομολόγου, οι περισσότεροι επενδυτές αγόραζαν μεγάλο
αριθμό ομολόγων κι έτσι κέρδιζαν σε πολύ μεγαλύτερο ποσό. Τα ποσά που
συσχετίζονται με την προσπάθεια της αμερικανικής κυβέρνησης για άντληση
κεφαλαίων είναι εντυπωσιακά. Δύο στους τρείς αμερικανούς αγόρασαν τα Series E Bonds. Συνολικά υπολογίζεται πως
συγκεντρώθηκαν περισσότερα από $190 δισεκατομμύρια από τα οκτώ διαφορετικά είδη
αμερικανικών πολεμικών ομολόγων που
αγοράστηκαν από 85 εκατομμύρια απλούς πολίτες για αυτό τον σκοπό. Τα πολεμικά
ομόλογα εκδόθηκαν σε 8 διαφορετικές κατηγορίες αξίας $25, $50, $75, $100, $200,
$500, $1,000, $5,000 και $10,000.
Ιστορικά δεδομένα
Τα πολεμικά ομόλογα είναι ένας σχετικά σύγχρονος τρόπος συγκέντρωσης
χρημάτων για τις ανάγκες του πολέμου. Φαίνεται πως η πρώτη απόπειρα πολεμικών
ομολόγων έγινε στην Μεγάλη Βρετανία κατά την διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων. Στη συνέχεια στην Αμερική την περίοδο μεταξύ 1862
και 1864, ο οικονομολόγος Jay Cooke με την
βοήθεια πωλητών και ειδικής διαφήμισης κατάφερε να πουλήσει περισσότερο από
$500 εκατομμύρια πολεμικών ομολόγων με 6% επιτόκιο για να στηρίξει με αυτό τον
τρόπο την Αμερικανική Ένωση.
Τον ίδιο δρόμο ακολούθησε και η κυβέρνηση της Αυστροουγγαρίας κατά την
διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου γνωρίζοντας πως δεν μπορεί να βασιστεί
στη βοήθεια των διαφόρων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων της χώρας της. Τα ομόλογα
που αποφάσισαν να εκδώσουν τελικά ήταν πενταετής διάρκειας και είχαν 5%
επιτόκιο. Φυσικά υπήρχαν ομόλογα διαφόρων αξιών για να καλύπτουν τις
προτιμήσεις όλων των αγοραστών, με μικρότερης αξίας αυτό των 100 κορόνων.
Ο Καναδάς ήταν και αυτός μια χώρα που ακολούθησε την τακτική των πολεμικών
ομολόγων κατά την διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Το 1914 εξέδωσε τα
"Victory Bonds", που
ήταν ομόλογα 5ετή, 10ετή και 20ετή με 5,5% επιτόκιο. Στην περίπτωση του Καναδά
συγκεντρώθηκαν $398 εκατομμύρια μόνο από την πρώτη φάση των ομολόγων που
δημιουργήθηκαν, ενώ συνολικά υπήρξαν τρεις διαφορετικές φάσεις έκδοσης τους.
Η
Γερμανία είναι από τα πιο πλούσια και ισχυρά οικονομικά κράτη σήμερα, αλλά στράφηκε στη βοήθεια των ομολόγων κατά τη
διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Το γερμανικό κράτος εξέδωσε συνολικά 9
διαφορετικά είδη ομολόγων με πιο γνωστό εκείνο του Kriegsanleihe. Τα
περισσότερα από αυτά ήταν 5ετή και είχαν επίσης 5% επιτόκιο αποπληρωμής. Στην
περίπτωση της Γερμανίας το μεγαλύτερο ποσοστό των αγοραστών δεν ήταν απλοί
πολίτες αλλά ιδρύματα και επιχειρήσεις. Συνολικά υπολογίζεται πως
συγκεντρώθηκαν 100 δισεκατομμύρια γερμανικά μάρκα για τον σκοπό αυτό.
Το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν μία από τις χώρες που επέλεξε την έκδοση ομολόγων
πολέμου για την συγκέντρωση χρημάτων για τις ανάγκες των στρατιωτικών
επιχειρήσεων του κράτους και στους δύο παγκοσμίους πολέμους. Το σλόγκαν που
ακουγόταν στην χώρα για την παρότρυνση των πολιτών για την αγορά πολεμικών
ομολόγων ήταν «Lend Your Money To Your Country», δηλαδή δάνεισε τα χρήματα σου
στην χώρα σου, προσπαθώντας με αυτό τον τρόπο να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες
τους και να αγγίξουν την συνείδηση του κόσμου για την χώρα. Στην περίπτωση του
Ηνωμένου Βασιλείου τα πολεμικά ομόλογα διακρίνονταν σε διάρκειας 3, 6, 9 και 12
μηνών με επιτόκιο 5%.
Τα ομόλογα πολέμου είναι μια τακτική δανεισμού χρημάτων που όπως είναι
φυσικό χρησιμοποιήθηκαν ως επί τω πλείστον κατά την διάρκεια των δύο παγκοσμίων
πολέμων. Παρ’ όλα υπάρχουν και πιο σύγχρονα παραδείγματα προσπάθειας έκδοσης
ομολόγων πολέμου. Σε πρόσφατη ομιλία του προς τον αμερικανικό λαό ο Πρόεδρος
Ομπάμα επεσήμανε πως το κόστος που συνδέεται με τους δύο πολέμους στο Ιράκ και
στο Αφγανιστάν έχει αγγίξει πλέον σχεδόν το ένα τρισεκατομμύριο δολάρια.
Προέβλεψε επίσης πως οι δαπάνες που συνδέονται με την αποστολή επιπλέον 30.000
στρατιωτών στο Αφγανιστάν θα ξεπεράσουν τα 30 δισ. δολάρια μόνο κατά το πρώτο
έτος της παρουσίας τους στο μέτωπο του πολέμου. Παραδέχτηκε ότι οι δαπάνες
αυτές, δεδομένου μάλιστα ότι έρχονται εν μέσω της χειρότερης οικονομικής κρίσης
μετά τη Μεγάλη Ύφεση, είναι ένα δύσκολο βάρος για το αμερικανικό κράτος. Στην
προσπάθεια του μάλιστα να ευαισθητοποιήσει τους αμερικανούς πολίτες, τους
τόνισε την σημαντικότητα και γενναιότητα των ανθρώπων που πολεμούν τόσα
χιλιόμετρα μακριά από τα σπίτια και τις οικογένειες τους, απέναντι σε αυτούς,
που ανελέητα επιτέθηκαν στην χώρα τους την 11/9 και τους παρακίνησε να κάνουν
κάτι και αυτοί με τη σειρά τους για να ταχθούν υπέρ αυτής της προσπάθειας του
έθνους τους. Στην έκκληση του αυτή για βοήθεια ο πρόεδρος Ομπάμα υπενθύμισε
στους πολίτες του, την θυσία των προγόνων τους όταν κατά την διάρκεια του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου η κυβέρνηση Ρούζβελτ κατάφερε να συγκεντρώσει πάνω από 190
δισεκατομμύρια δολάρια μέσω ομολόγων πολέμου και πρότεινε να εκδώσουν εκ νέου
ομόλογα αυτού του είδους για την συγκέντρωση των δαπανών για τον αμερικανικό
πόλεμο.
