Ελλάδα και Μύθοι – ο Αίσωπος είναι ακόμη εδώ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 15 ΜΑΪΟΥ 2011

Είναι η εποχή που οι μύθοι για τους Έλληνες καταρρίπτονται ένας-ένας. Οι μύθοι του Αισώπου έμειναν στην ιστορία καθώς είχαν διδακτικό χαρακτήρα. Χρησιμοποιούσε όμορφες ιστορίες με αλληγορικό νόημα προκειμένου να περάσει σημαντικές ιδέες και αρετές στους ακροατές του. Οι σύγχρονοι Έλληνες συνεχίζουν την παράδοση αυτή και δημιουργούν μύθους παντού. Με σημαντικές διαφορές όμως: ο Αίσωπος δεν είχε στόχο να περάσει τις ιστορίες του ως πραγματικότητα. Δεν ήθελε να παραπλανήσει τους ακροατές του και ξεκαθάριζε από την αρχή ότι υπήρχε αλληγορικό νόημα. Σήμερα, 2500 χρόνια μετά, στην ίδια χώρα, οι μύθοι παρουσιάζονται ως πραγματικότητα. Ο στόχος πλέον δεν είναι ούτε η παραβολή, ούτε η  ενημέρωση, ούτε κάποιο ηθικό δίδαγμα. Οι σημερινοί μύθοι έχουν σκοτεινούς και παραπλανητικούς στόχους. Ντύνονται με την επίφαση της αλήθειας και μάλιστα με επιστημονική ή στατιστική υπόσταση. Ένας από αυτούς ήταν ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων στην Ελλάδα που πολιτικοί κύκλοι και εντεταλμένοι φορείς τους ανέβαζαν μέχρι και στα 2.000.000. Έγινε λοιπόν πέρυσι η περίφημη προβεβλημένη απογραφή των δημοσίων υπαλλήλων. Μην παραξενεύεστε και μην αναρωτιέστε για ποιο λόγο δεν μάθαμε με την ίδια σοβαρότητα, επισημότητα και προβολή το αποτέλεσμά της. Ο λόγος είναι γιατί τελικά οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι μόνο 650.000. Από αυτούς 384.000 είναι οι πολιτικοί δημόσιοι υπάλληλοι, 55.000 οι συμβασιούχοι, 13.000 οι ιερείς, 20.000 οι αιρετοί από την τοπική αυτοδιοίκηση, βουλή, κλπ, και 180.000 οι στρατιωτικοί και αστυνομικοί. Τα νούμερα αυτά μας κατατάσσουν σε μεγάλη απόσταση από τις πρώτες θέσεις των χωρών του ΟΟΣΑ.

Μύθος δεύτερος: οι Έλληνες είναι τεμπέληδες, εργάζονται λίγο και πίνουν όλη μέρα φραπέ (τελευταία fredo) ενώ οι δυτικο- και βορειο- ευρωπαίοι δουλεύουν ασταμάτητα. Τα στοιχεία και πάλι από τον ΟΟΣΑ δείχνουν ακριβώς το αντίθετο. Στο Διάγραμμα 1 παρουσιάζονται οι πραγματικές ετήσιες ώρες εργασίας σε χώρες του ΟΟΣΑ από το 2000 έως το 2009. Έκπληξη προκαλεί το ότι οι «τεμπέληδες» Έλληνες βρίσκονται στην πρώτη θέση ωρών εργασίας σταθερά και με διαφορά από τους υπόλοιπους. Αυτοί που εργάζονται λιγότερο είναι οι Ολλανδοί και οι Γερμανοί. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα ίδια δεδομένα για το σύνολο των χωρών του ΟΟΣΑ και παρατηρούμε ότι μόνο οι Νότιο-Κορεάτες εργάζονται αντίστοιχες ώρες με αυτές των Ελλήνων.

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μύθοι αυτοί είναι πολύ καλά εμποτισμένοι στην συνείδησή μας. Όλοι μας πιστεύουμε ότι «η μισή Ελλάδα δουλεύει στο δημόσιο» και ότι είμαστε «τεμπέληδες». Μάλιστα το έχουμε πιστέψει τόσο πολύ που κοροϊδεύουμε και τους Γερμανούς, Ολλανδούς, Σουηδούς λέγοντας ότι ξέρουν μόνο να δουλεύουν. Φυσικά όσοι μας έχουν περάσει αυτούς τους μύθους ως πραγματικότητα το έχουν κάνει με σκοπιμότητα για να πετύχουν στόχους που άρχισαν πλέον να ξεκαθαρίζουν: συρρίκνωση εισοδημάτων, αύξηση ωρών εργασίας, μείωση παροχών και συντάξεων και πολλά που ίσως ακόμη δεν τα έχουμε δει.

Κλείνοντας, ένας σχετικός με την επικαιρότητα μύθος του Αισώπου: Το άρρωστο ελάφι. Κάποιο άρρωστο ελάφι, βρήκε ένα ξέφωτο και ξάπλωσε. Τα άλλα ζώα το είδαν και πήγαν κοντά του τάχα για συμπαράσταση. Σε λίγο, άρχισαν να βόσκουν το χορτάρι που φύτρωνε γύρω-γύρω, ώσπου το εξαφάνισαν. Κάποτε το ελάφι συνήλθε, αλλά δεν είχε τίποτε να φάει και πέθανε για τα καλά.

 

ΧΩΡΑ	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Αυστραλία	1772	1738	1733	1738	1732	1726	1719	1713	1718	1690
Αυστρία	1658	1657	1652	1658	1663	1652	1644	1630	1631	1621
Βέλγιο	1545	1577	1580	1575	1549	1565	1566	1560	1568	1550
Γαλλία	1591	1579	1537	1533	1561	1557	1536	1556	1560	1554
Γερμανία	1473	1458	1445	1439	1442	1434	1430	1431	1430	1390
Δανία	1581	1587	1579	1577	1579	1579	1586	1571	1570	1563
Ελβετία	1688	1650	1630	1643	1673	1667	1652	1643	1640	..
Ελλάδα	2121	2121	2109	2103	2082	2086	2148	2116	2116	2119
Εσθονία	1987	1978	1983	1985	1996	2010	2001	1999	1969	..
Ην. Βασίλειο	1712	1715	1696	1677	1672	1676	1671	1673	1652	1646
ΗΠΑ	1836	1814	1810	1800	1802	1800	1801	1798	1796	1768
Ιαπωνία	1821	1809	1798	1799	1787	1775	1784	1785	1772	1714
Ιρλανδία	1719	1713	1698	1671	1668	1654	1642	1631	1601	1549
Ισλανδία	1885	1847	1812	1807	1810	1794	1795	1807	1807	1716
Ισπανία	1731	1727	1721	1706	1690	1668	1656	1637	1647	1654
Ισραήλ	..	..	..	..	1952	1942	1930	1945	1943	..
Ιταλία	1861	1843	1831	1826	1826	1819	1815	1816	1807	1773
Καναδάς	1768	1762	1744	1734	1752	1738	1738	1736	1727	1699
Κορέα	2520	2506	2465	2434	2404	2364	2357	2316	2256	..
Λουξ/ργο	1662	1646	1635	1630	1586	1570	1580	1515	1555	1601
Μεξικό	1888	1864	1888	1857	1849	1909	1883	1871	1893	1857
Ν. Ζηλανδία	1830	1818	1817	1813	1827	1810	1787	1763	1746	1729
Νορβηγία	1455	1429	1414	1399	1417	1420	1414	1419	1423	1407
Ολλανδία	1374	1373	1348	1363	1362	1375	1389	1390	1389	1378
ΟΟΣΑ	1812	1796	1788	1778	1776	1776	1773	1769	1764	1739
Ουγγαρία	2057	2011	2019	1990	1994	1994	1990	1986	1986	1989
Πολωνία	1988	1974	1979	1984	1983	1994	1985	1976	1969	1966
Πορτογαλία	1765	1769	1767	1742	1763	1752	1757	1727	1745	1719
Ρωσία	1982	1980	1982	1994	1994	1990	1999	2000	1997	..
Σλοβακία	1815	1790	1733	1678	1733	1768	1755	1753	1769	1693
Σλοβενία	..	..	..	..	..	1698	1669	1655	1687	..
Σουηδία	1642	1618	1595	1582	1605	1605	1599	1615	1625	1610
Τουρκία	1937	1942	1943	1943	1918	..	..	..	..	..
Τσεχία	2092	2000	1980	1972	1986	2002	1997	1985	1992	1942
Φινλανδία	1751	1733	1726	1719	1723	1716	1709	1706	1704	1652

ΠΗΓΗ: ΟΟΣΑ

Οι Μύθοι για την Ελληνική Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση - World Rankings

Γνωρίζουμε όλοι την απεγνωσμένη προσπάθεια που υπάρχει από διάφορους κύκλους και τα φερέφωνά τους για να απαξιώσουν τα ελληνικά πανεπιστήμια με κάθε τρόπο στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας. Είναι γνωστό από πολύ παλιά άλλωστε πως ο καλύτερος τρόπος για να πετύχει κανείς την αστάθεια και να χτυπήσει έναν αντίπαλο είναι να προσπαθήσει να τον δυσφημίσει και να τον συκοφαντήσει. Ο λόγος λοιπόν για το ερευνητικό έργο των Ελλήνων πανεπιστημιακών που έντεχνα δημοσιογραφικές εκπομπές και δημοσιεύματα προσπαθούσαν να πείσουν την ελληνική κοινή γνώμη ότι στα ελληνικά πανεπιστήμια δεν παράγεται καθόλου γνώση, ότι είμαστε οι τελευταίοι σε σύγκριση με άλλες χώρες, ότι τίποτα δεν λειτουργεί στο ελληνικό πανεπιστήμιο κλπ.

Οι επιστήμονες όμως τείνουμε να εστιάζουμε όχι σε φήμες και κουτσομπολιά αλλά σε δεδομένα και στατιστικά αποτελέσματα που είναι υπεράνω υποκειμενικής κρίσης. Παρακάτω, παραθέτω μερικά ενδιαφέροντα στατιστικά στοιχεία για την διεθνή κατάταξη των ελληνικών πανεπιστημίων στην παραγωγή γνώσης. Από τα δεδομένα αυτά προκύπτει πως οι Έλληνες πανεπιστημιακοί βρίσκονται πολύ ψηλά στην παραγωγή γνώσης μέσω επιστημονικών δημοσιεύσεων και σε καμία περίπτωση δεν υπολείπονται των ξένων παρά την ελάχιστη χρηματοδότηση στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση για έρευνα, συνέδρια, παρουσιάσεις, υλικοτεχνική υποδομή, ειδικό βοηθητικό προσωπικό, κτηριακές εγκαταστάσεις και γραφεία, κλπ.

Πηγή: http://www.scimagojr.com

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΩΝ ΑΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 3. ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

ΠΙΝΑΚΑΣ 4. ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΩΝ ΑΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

Οι Μύθοι για την Ελληνική Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση

Γνωρίζουμε όλοι την απαγνωσμένη προσπάθεια που υπάρχει από διάφορους κύκλους και τα φερέφωνά τους για να απαξιώσουν τα ελληνικά πανεπιστήμια με κάθε τρόπο στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας. Είναι γνωστό από την διαδρομή της παγκόσμιας ιστορίας ότι με την δημιουργία μύθων και την διασπορά παραπληροφόρησης και προπαγάνσας μπορείς ευκολότερα να χτυπήσεις έναν στόχο.

Καθώς είμαστε επιστήμονες και μας ενδιαφέρουν τα δεδομένα και όχι οι απόψεις που είναι υποκειμενικές, παρακάτω παραθέτω μερικά στατιστικά στοιχεία λοιπόν για την κατάσταση της έρευνας στην Ελλάδα. Τα στοιχεία είναι του 2009 και από αυτά προκύπτει ότι στο σύνολο η Ελλάδα βρίσκεται στην 23η θέση σε αριθμό δημοσιεύσεων, 21η σε ετεροαναφορές ανά δημοσίευση και στα οικονομικά που με ενδιαφέρουν ειδικότερα, η Ελλάδα είναι 24η σε αριθμό δημοσιεύσεων και 14η σε ετεροαανφορές ανά δημοσίευση.

Σε όλα παρακάτω πρέπει να αντιπαραβάλλουμε και να συνυπολογίσουμε και:

• την ελλειπέστατη χρηματοδήτηση των ελληνικών πανεπιστημίων
• την παντελή έλλειψη ή στην καλύτερη περίπτωση την αστεία ελάχιστη για επιστημονικές δημοσιεύσεις και συμμετοχές σε συνέδρια.
• τις εξαιρετικά χαμηλές αμοιβές των πανεπιστημιακών που η θέση απαιτεί 10 τουλάχιστον χρόνια σπουδών και όσοι ακολουθούν τον νόμο αναγκάζονται να ζουν με μισθούς €1300 για τον λέκτορα, €1500 για έναν επίκουρο και αντίστοιχα χαμηλές αμοιβές για τις ανώτερες βαθμίδες με δεκαετίες προσφοράς στην επιστήμη και στο ελληνικό πανεπιστήμιο.
• τις ελλείψεις διδακτικού προσωπικού και προσωπικού εργαστηριακών καθηκόντων, σοβαρές ελλείψεις υλικοτεχνικής υποδομής, κλπ.

 

1. ΣΥΝΟΛΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ ΑΠΟ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

2. ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

3. ΣΥΝΟΛΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

4. ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

Πηγή: http://www.scimagojr.com/

The Proposed E.U. “Competitiveness Pact”

The Proposed E.U. “Competitiveness Pact”

Channel 9 - Χρέος και Μέλλον

Δημοσιεύτηκε: εφημερίδα Αποκαλύψεις 20-1-2011

Περικλής Γκόγκας

Λέκτορας Οικονομικής Ανάλυσης και Διεθνών Οικονομικών

Τμήμα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

pgkogkas@ierd.duth.gr

22 Ιανουαρίου 2011

Ανάπτυξη: Αυτή η Άγνωστη

Είναι προφανές σε όλους μας, οικονομολόγους και μη ότι ο μόνος δρόμος που θα μας βγάλει από την κρίση του χρέους και την προκληθείσα ύφεση είναι η ανάπτυξη. Η χώρα είναι επιτακτική ανάγκη να αρχίσει και πάλι να παράγει, να αποκτήσει την επιχειρηματική και καταναλωτική αισιοδοξία που θα δώσουν ώθηση στην επένδυση και την κατανάλωση που έχουν συρρικνωθεί επικίνδυνα. Το μόνο που βλέπουν οι Έλληνες εδώ και πολλούς μήνες είναι σειρές περιοριστικών μέτρων και αποφάσεων. Η ανάπτυξη όμως δεν είναι εξασφαλισμένη και προδιαγεγραμμένη για καμία χώρα και οικονομία, πόσο μάλλον για μια οικονομία που βρίσκεται σε τόσο δυσμενή θέση ως αποτέλεσμα των δομικών προβλημάτων που συσσώρευε για δεκαετίες. Το χρέος μας ως ποσοστό του ΑΕΠ δεν θα μπορέσει να μειωθεί όσο το τελευταίο συρρικνώνεται κάνοντας τις θυσίες των Ελλήνων να μοιάζουν άσκοπες.


Έχοντας χάσει ήδη αρκετό χρόνο, είναι καιρός να εστιάσουμε την οικονομική πολιτική στην δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για την αναθέρμανση της οικονομίας που θα αναστρέψει το αρνητικό κλίμα και την ύφεση. Όμως αυτό δεν θα γίνει από μόνο του. Η ανάπτυξη είναι συνυφασμένη με τον προγραμματισμό και τον σχεδιασμό. Οι κυβερνήσεις μας θα πρέπει να στραφούν από την απλή «φοροδιαχείρηση» με την οποία ασκούσαν πολιτική πολλά χρόνια τώρα, στην δημιουργία. Περισσότεροι και υψηλότεροι φόροι δεν είναι η λύση. Είναι μια απλοϊκή και επιφανειακή αντιμετώπιση των ενδογενών προβλημάτων της οικονομίας μας. Η αύξηση των δημοσίων εσόδων θα είναι επιτυχημένη και δεν θα αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη όταν επιτευχθεί μέσω της αύξησης της φορολογικής βάσης από ένα ανοδικό ΑΕΠ. Έτσι λοιπόν είναι επιτακτική η δημιουργία ευνοϊκού επενδυτικού κλίματος με ένα φάσμα μέτρων που θα αντιμετωπίσει τα καρτέλ και τα μονοπώλια που ταλανίζουν την οικονομία μας δημιουργώντας συνθήκες υγιούς ανταγωνισμού. Συνθήκες στις οποίες νέες επιχειρήσεις θα ανταγωνίζονται επί ίσοις όροις για την απόκτηση μεριδίου αγοράς με τις ήδη υφιστάμενες, προς τελικό όφελος του καταναλωτή. Πρέπει η ελληνική κοινωνία και οι φορείς της (κόμματα, κυβέρνηση) να αποφασίσουν ποιο ακριβώς θέλουν να είναι το μέλλον τους. Όχι αοριστολογίες και γενικότητες. Συγκεκριμένοι και υλοποιήσιμοι στόχοι στους οποίους θα εστιάζει και θα εντάσσεται, ή τουλάχιστον δεν θα αντιτίθεται, κάθε άλλη προσπάθεια και μέτρο. Να δοθούν επιτέλους κίνητρα και να αρθούν τα εμπόδια στην επιχειρηματικότητα και την εργασία: τα εμπόδια στο κεφάλαιο, φυσικό και ανθρώπινο. Και οι δύο μορφές βρίσκονται υπό στενό περιορισμό. Μέχρι σήμερα συζητάμε χωρίς να έχουμε υλοποιήσει τα One Stop Investment Centres που θα απαλλάξουν τους επενδυτές από τις χρονοβόρες, γραφειοκρατικές και χωρίς τέλος διαδικασίες ίδρυσης και λειτουργίας μιας νέας επιχείρησης. Είμαστε από τις λιγότερο φιλικές χώρες στην υποδοχή επενδύσεων σε όλες τις διεθνείς σχετικές μελέτες: νόμοι, διατάξεις, φορολογικοί συντελεστές και ρυθμίσεις μεταβάλλονται συνεχώς και απρόβλεπτα δημιουργώντας έναν κυκεώνα εμποδίων, αποστασιοποιώντας και αποθαρρύνοντας τους επενδυτές. Στην πλευρά του άλλου παραγωγικού μας συντελεστή, του ανθρώπινου κεφαλαίου, το ποιο σημαντικό για το μέλλον του τόπου κομμάτι του, οι νέοι μας, αντιμετωπίζουν σειρά άλλων στρεβλώσεων: Είμαστε μια χώρα που αν ανατρέξει κανείς στις αγγελίες προσφοράς θέσεων εργασίας περιέργως έχει ανάγκη μόνο από «με εμπειρία τουλάχιστον δύο ετών σε ανάλογη θέση» εργαζόμενους. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν συμβαίνει σε καμιά άλλη χώρα τις Δυτικής Ευρώπης ή στην Βόρεια Αμερική. Οι νέοι εκεί έχουν την δυνατότητα μετά ή και κατά την διάρκεια των σπουδών τους να αποκτήσουν πολύτιμη επαγγελματική εμπειρία σε μεγάλες επιχειρήσεις, τράπεζες και οργανισμούς. Οι δικοί μας νέοι, το πολύτιμο ανθρώπινο κεφάλαιο της χώρας είτε δεν θα έχουν ποτέ την ευκαιρία αυτή, είτε θα αναγκαστούν να την αναζητήσουν φεύγοντας στο εξωτερικό και προσφέροντας εκεί τις υπηρεσίες τους στα ποιο παραγωγικά τους χρόνια.


Επιθυμούμε λοιπόν την ανάπτυξη, χωρίς να δημιουργούμε τις κατάλληλες συνθήκες που θα την υποστηρίξουν. Οι επενδύσεις «fast-track» μένουν στα χαρτιά, καμία προσπάθεια δεν γίνεται στην κατεύθυνση απλοποίησης των διαδικασιών ίδρυσης μια νέας επιχείρησης και από την άλλη πιστεύουμε ότι το φάρμακο του Δ.Ν.Τ. για όλες τις ασθενείς οικονομίες, η μείωση των μισθών, θα μας κάνει ανταγωνιστικούς. Όμως σε μια σύγχρονη οικονομία εντάσεως κεφαλαίου όπως λέμε οι οικονομολόγοι, όπου δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος της προστιθέμενης αξίας της παραγωγής ανάγεται στο κεφάλαιο και όχι στην εργασία, μειώσεις των μισθών ακόμα και 10%-20% θα έχουν ελάχιστη επίπτωση στις τελικές τιμές που διαμορφώνονται στις ελληνικές ολιγοπωλιακές αγορές. Η ανάπτυξη θα έρθει και είναι η μόνη μας ελπίδα για να βγούμε από την κρίση. Δεν θα έρθει όμως απρόσκλητη. Δεν θα έρθει χωρίς να έχουμε προετοιμάσει το έδαφος.

Πειραματισμοί στον Ελληνικό Τιτανικό

Εφημερίδα "Αποκαλύψεις" Κυριακή 19/12/2010

Η οικονομία μας βρίσκεται σε οριακό σημείο. Δημόσιοι υπάλληλοι, συνταξιούχοι και τώρα και οι μισθωτοί πληρώνουν και πάλι τα λάθη των κυβερνήσεων. Αυτή τη φορά όμως τα πράγματα είναι οριακά: το πλοίο έχει γεμίσει νερά και κινδυνεύει να βυθιστεί. Σε τέτοιες κρίσιμες ώρες χρειάζονται οι κατάλληλοι και ικανοί άνθρωποι να στελεχώσουν τις θέσεις κλειδιά ώστε να πάρουν τις σωστές αποφάσεις για να υπάρξει δυνατότητα εξόδου από την κρίση χωρίς, για μια ακόμα φορά, να πάνε οι θυσίες χαμένες.

Σε αυτή όμως την δύσκολη φάση, παρατηρούμε απίστευτη προχειρότητα και ερασιτεχνισμό. Τα λάθη στην ύστατη αυτή στιγμή έρχονται το ένα μετά το άλλο. Αποφάσεις που έρχονται σε αντίθεση όχι μόνο με την επιστήμη των οικονομικών αλλά και με την κοινή λογική. Οι ίδιοι υπουργοί που υποστήριζαν πριν από μερικούς μήνες το προφανές επιστημονικά αλλά και από την κοινή λογική ότι μια αύξηση του ΦΠΑ δεν θα αυξήσει τα δημόσια έσοδα αλλά αντίθετα θα προκαλέσει μείωσή τους λόγω μείωσης της ζήτησης, τελικά προβαίνουν στην μια αύξηση μετά την άλλη! Από το 18% πήγαμε στο 19 και τώρα στο 23%. Το ότι διαπιστώνεται συνεχώς ότι μειώνονται τα φορολογικά έσοδα δεν θορυβεί κανέναν, δεν κάνει κανέναν στην κυβέρνηση και στα επιτελεία των «συμβούλων» να αναθεωρήσει και να καθίσει να μελετήσει και να σχεδιάσει μια αποτελεσματική φορολογική πολιτική. Αν σε περιόδους ομαλές αυτό δείχνει ερασιτεχνισμό και ανικανότητα, στην κρίσιμη αυτή φάση που περνάει η πατρίδα μας είναι εγκληματικό.

Και δεν είναι μόνο ο ΦΠΑ. Είχαμε αύξηση του ειδικού τέλους ταξινόμησης στα αυτοκίνητα, πράσινα τέλη, κλπ που οδήγησαν σε μείωση των εσόδων του δημοσίου από τα €1,6 δις στα €0,6 δις! Τώρα, μετά από σχεδόν έναν ολόκληρο χρόνο, η κυβέρνηση «σκέφτεται» να μειώσει τις επιβαρύνσεις στα ΙΧ. Είχαμε την απίστευτη αύξηση στην τιμή της βενζίνης που τα κυβερνητικά στελέχη θέλησαν να μας πείσουν κιόλας ότι δεν είναι ακριβή συγκρίνοντας τις τιμές πανευρωπαϊκά χωρίς -εντέχνως- να συνυπολογίζουν ότι οι ευρωπαϊκοί μισθοί είναι δύο με τρεις φορές υψηλότεροι. Βασίστηκαν μόνο στην απλοϊκή θεώρηση ότι η ζήτηση καυσίμων είναι ανελαστική, ότι δηλαδή μια δεδομένη αύξηση της τιμής θα συνοδευτεί με μια μικρότερη μείωση της ζήτησης έτσι ώστε το συνολικό αποτέλεσμα να είναι θετικό για τα φορολογικά έσοδα. Δεν ασχολήθηκαν με την μελέτη των δεδομένων που δίνουν τα τελευταία δύο χρόνια το αντίθετο: μια ελαστική ζήτηση στα καύσιμα. Αποτέλεσμα; Οι καταναλωτές σε αυτή την περίοδο κρίσης μειώσανε στο ελάχιστο τις μετακινήσεις τους. Εκτός από μειωμένα έσοδα στο δημόσιο, το μέτρο έφερε αύξηση του κόστους παραγωγής, του πληθωρισμού, μείωση της δραστηριότητας σε όλο τον κλάδο του αυτοκινήτου, από τις πωλήσεις καινούργιων και μεταχειρισμένων έως τα συνεργεία και τα βενζινάδικα. Επόμενο «επιτυχημένο» μέτρο: αύξηση 300% στα διόδια τα τελευταία χρόνια. Όπως μαντεύετε (αν δεν είστε στέλεχος των τελευταίων κυβερνήσεων) τα έσοδα μειώθηκαν δραματικά, γιατί μειώθηκαν αντίστοιχα οι μετακινήσεις με το αυτοκίνητο: χρειάζεσαι €50 για να ταξιδεύσεις από Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και πίσω μόνο για τα διόδια οπότε δεν το κάνεις πια με το αυτοκίνητο αλλά με το αεροπλάνο χωρίς να πληρώσεις διόδια και βενζίνη. Κερδισμένες είναι έτσι οι ιδιωτικές αεροπορικές εταιρίες και όχι το δημόσιο. Καθώς το έλλειμμα και το χρέος μετρώνται ως ποσοστό του ΑΕΠ όλα τα παραπάνω, μειώνοντας το ΑΕΠ και τα δημόσια έσοδα επιτείνουν το πρόβλημα. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε εδώ και τα μέτρα μείωσης των μισθών στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα που έχουν ανάλογες επιπτώσεις.

Έχει περάσει περισσότερο από ένας χρόνος και δεν έχουμε δει κανένα αναπτυξιακό μέτρο, καμιά προσπάθεια για να φύγουμε από την ύφεση, καμιά διάθεση να δοθούν κίνητρα για παραγωγή και απασχόληση. Ποιος θα λογοδοτήσει για αυτά τα τραγικά λάθη; Ποιος θα πληρώσει τα διαφυγόντα έσοδα του δημοσίου εξ’ αιτίας των ερασιτεχνικών αυτών πειραματισμών στην παραπαίουσα ελληνική οικονομία; Πότε θα γίνουν σοβαρές μελέτες από ειδικούς και όχι πολιτικούς; Πού είναι ο καπετάνιος αυτού του πλοίου να το οδηγήσει με ασφάλεια έξω από την καταιγίδα;

Περικλής Γκόγκας
Λέκτορας Οικονομικής Ανάλυσης και Διεθνών Οικονομικών
Τμήμα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΓΙΑ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΡΙΣΗΣ

Από την δημοσίευση στο ΒΗΜΑ, Σάββατο 23-10-2010

Oι ελληνικές επιχειρήσεις κάθε μεγέθους και κλάδου έχουν να αντιμετωπίσουν πολλά και πολύπλοκα οικονομικά προβλήματα εν μέσω της κρίσης, τα οποία ανάγονται στην έλλειψη ρευστότητας η οποία αποτελεί, σύμφωνα με τον κ. Περικλή Γκόγκα, λέκτορα Οικονομικής Ανάλυσης και Διεθνών Οικονομικών στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, τον βασικότερο παράγοντα που μπορεί να τις οδηγήσει στην αποτυχία και στο... λουκέτο.

Ο ίδιος προσπαθώντας να βοηθήσει τους έλληνες επιχειρηματίες δίνει μικρές χρηστικές συμβουλές για το πώς μπορούν να οργανώσουν καλύτερα τις διαδικασίες τους, προκειμένου να αποκτήσουν την πολυπόθητη ρευστότητα.

Κατ΄ αρχάς, όπως επισημαίνει ο κ. Γκόγκας, οι επιχειρήσεις δεν εξαφανίζονται λόγω ζημιών, αλλά λόγω έλλειψης ρευστότητας ακόμη και αν είναι κερδοφόρες. Οταν δηλαδή δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν τις τρέχουσες υποχρεώσεις τους. Γι΄ αυτό θεωρείται πολύ σημαντική η κατάρτιση ενός προγράμματος ταμειακών ροών (cash flow report) που θα αποτελεί την πυξίδα για την επιβίωσή τους. Ο τρόπος είναι απλός: Χωρίζουμε ένα φύλλο χαρτί, ή ακόμη καλύτερα το excel, σε 13 στήλες και στην πρώτη στήλη γράφουμε την πηγή των εσόδων (είσπραξη τιμολογίων πελατών, δανεισμός από τράπεζα ή άλλες πηγές, επιταγές κτλ.) και στις επόμενες τα ποσά που αναμένουμε ανά μήνα. Από κάτω κάνουμε το ίδιο για τις εκροές μετρητών (πληρωμές) που προβλέπουμε να κάνουμε την ίδια περίοδο (μισθοδοσία, δόσεις δανείων, πληρωμές προμηθευτών, κάλυψη μεταχρονολογημένων επιταγών, ΙΚΑ, ΦΠΑ, Εφορία, ΔΕΗ κτλ.). Η διαφορά που θα υπάρχει κάθε μήνα δείχνει αν καλύπτονται ή όχι οι υποχρεώσεις ή αν θα πρέπει να προετοιμαστούμε έγκαιρα για να εξασφαλίσουμε μετρητά (μέσω δανεισμού, έκτακτων εισπράξεων, εκπτώσεων, προσφορών κτλ.). Η αρνητική διαφορά δείχνει τις ανάγκες σε κεφάλαιο κίνησης ανά μήνα. Επίσης προτείνεται να ιεραρχούνται οι μελλοντικές πληρωμές και να αντιστοιχούνται με αναμενόμενες εισπράξεις της ίδιας περιόδου: π.χ., με την είσπραξη των μεταχρονολογημένων επιταγών του Οκτωβρίου θα πληρωθεί η δόση του δανείου και η μισθοδοσία. Δεν θα πληρωθεί τίποτε άλλο προτού καλυφθούν αυτές οι ανάγκες. Οι λοιπές ανάγκες θα περιμένουν τις επόμενες εισπράξεις. Ετσι έχουμε πρόγραμμα που δίνει σιγουριά, αυτοπεποίθηση αλλά και αξιοπιστία προς τους πιστωτές. Δεν πληρώνουμε στην τύχη όποιον μάς ενοχλήσει πρώτος.

Μειώστε τις χρονικές φάσεις όπου απαιτείται ρευστό
Η οικονομική λειτουργία της επιχείρησης είναι ένας κύκλος ρευστών: το ρευστό που προέρχεται από τους πελάτες μετατρέπεται σε πρώτες ύλες, έπειτα σε αποθέματα, μετά σε πωλήσεις (απαιτήσεις από πελάτες) και, τέλος, πάλι σε μετρητά με την πληρωμή από τους πελάτες μας. Οσο μικρότερες χρονικά είναι οι φάσεις που δεν περιλαμβάνουν ρευστό, τόσο πιο επιτυχημένη και κερδοφόρα θα είναι η επιχείρησή μας. Ετσι, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μειώσουμε τη χρονική αυτή διάρκεια: Εκδίδουμε άμεσα το τιμολόγιο έπειτα από μια πώληση χωρίς να περιμένουμε μαζική έκδοση. Επικοινωνούμε και ενημερώνουμε τους πελάτες για πιθανές καθυστερήσεις πληρωμών. Αν δεν ενοχλήσετε, τότε το πιο πιθανό είναι ο πελάτης σας να πληρώσει πρώτα αυτούς που τον ενοχλούν. Παρακολουθούμε συνεχώς τους χρεώστες μας και ορίζουμε ανώτατα όρια πίστωσης στους πελάτες μας. Εχει μεγαλύτερο κόστος για την επιχείρησή μας, ιδιαίτερα σε περιόδους ύφεσης, η μη είσπραξη από ό,τι η μη πώληση σε πελάτη που έχει ξεπεράσει το πιστωτικό του όριο. Μπορεί να ορίσουμε έκπτωση για πληρωμές μετρητοίς. Θυμηθείτε ότι αν δανειζόμαστε το κεφάλαιο κίνησής μας (τη μηνιαία διαφορά ανάμεσα στις ταμειακές εισροές και εκροές όπως είδαμε στο cash flow) και πληρώνουμε ένα επιτόκιο 8% στην τράπεζα, τότε μπορούμε να προσφέρουμε ανάλογες εκπτώσεις στους πελάτες που πληρώνουν νωρίτερα. Διαπραγματευτείτε καλύτερους όρους πληρωμής και χαμηλότερες τιμές από τους προμηθευτές και τις τράπεζες. Διατηρήστε όσο το δυνατόν μικρότερα αποθέματα με καλύτερη παρακολούθηση και διαχείριση των αποθηκών και της παραγωγής. Τα αποθέματα είναι κόστος για την επιχείρηση και μειώνουν τη ρευστότητά της. Μπορείτε, για παράδειγμα, να έχετε μικρότερη αλλά ποιοτικότερη συλλογή κρασιών σε ένα εστιατόριο. Ο πελάτης αν έχει καλές επιλογές, δεν θα δυσανασχετήσει επειδή αυτές είναι λιγότερες από πριν.

Τα προσωπικά έξοδα μπορούν να περιμένουν
Βέβαια, δεν είναι και καιρός για σημαντικά προσωπικά έξοδα, όπως αγορά σπιτιού, αυτοκινήτου για προσωπική χρήση κτλ. Σε κάθε σημαντική αγορά που κάνουμε για την επιχείρησή μας πάντοτε, αλλά ιδιαίτερα τώρα εν μέσω κρίσης, πρέπει να αναρωτηθούμε αν θα προσθέσει κάτι στην επιχείρηση, αν θα δημιουργήσει πρόσθετες εισροές μετρητών. Αν όχι, τότε καλύτερα να το αφήσουμε για αργότερα όταν η οικονομία σταθεροποιηθεί.

Μην αποφεύγετε τον τραπεζίτη σας. Πολλοί επιχειρηματίες σε περιόδους δύσκολες αποφεύγουν τον τραπεζίτη τους, δεν σηκώνουν το τηλέφωνο, στέλνουν κάποιον υπάλληλο για να μην πάνε οι ίδιοι στην τράπεζα κτλ. Σε δύσκολες οικονομικές συγκυρίες όμως ο τραπεζίτης είναι το πρόσωπο που θα πρέπει να έχετε κοντά σας. Να νιώθει και αυτός ασφαλής γνωρίζοντας τι συμβαίνει στην επιχείρησή σας και τις όποιες δυσκολίες σας. Μη μειώνετε τις τιμές σας σε πελάτες που δεν είναι ευαίσθητοι ως προς την τιμή. Βρείτε τρόπους να κάνετε εκπτώσεις σε αυτούς, μόνο που η τιμή είναι η βασική συνισταμένη για την αγορά (κουπόνια, κληρώσεις κτλ.).

Διευκολύνετε τον τρόπο πληρωμής των πελατών σας: να δέχεστε όλες τις πιστωτικές κάρτες, κουπόνια, διατακτικές, πληρωμές μέσω Ιnternet, με αντικαταβολή, κτλ.

Συγκεντρώστε τα δάνειά σας. Αν έχετε ένα δάνειο για την αγορά εξοπλισμού, ένα για κεφάλαιο κίνησης και κάποιο άλλο για την αγορά μεταφορικών μέσων, συζητήστε με τον τραπεζίτη σας τη δυνατότητα συγκέντρωσης των οφειλών με κέρδος, είτε κάποιο χαμηλότερο επιτόκιο είτε μια πιο μακροχρόνια αποπληρωμή. Αν έχετε ακίνητα στη διάθεση της επιχείρησής σας μιλήστε με την τράπεζά σας για να το αξιοποιήσετε μέσω του sale-and-lease-back (πώληση και επαναμίσθωση).

Πληρώστε όπου μπορείτε με πιστωτική κάρτα. Αυτό θα δώσει μια άτοκη περίοδο ως την έκδοση του λογαριασμού που μπορεί να φτάνει σχεδόν τον ένα μήνα.

Βάλτε στο λεξιλόγιό σας τη λέξη «διαφοροποίηση»

Πελάτες
Σε δύσκολους καιρούς μη βασίζεστε σε «λίγους και καλούς» πελάτες.

Η αδυναμία πληρωμής του ενός θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην επιβίωση της επιχείρησής σας. Βρείτε νέους πελάτες.

Προμηθευτές
Αν αφήσουμε την προμήθεια πρώτων υλών σε έναν η μερικούς μόνον προμηθευτές, είναι πιθανό να συναντήσουμε προβλήματα ανεφοδιασμού σε περίπτωση οικονομικών προβλημάτων του προμηθευτή μας. Το πρόβλημα μετακυλίεται και στην επιχείρησή μας.

Προϊόντα
Μπορεί ένα- δύο προϊόντα να είναι αρκετά σε περιόδους οικονομικής άνθησης αλλά οι γρήγορες και απρόβλεπτες μεταβολές των καταναλωτικών προτιμήσεων είναι χαρακτηριστικό περιόδων ύφεσης και μπορεί να έχει πολύ αρνητικά αποτελέσματα για την επιχείρησή μας.

Σενάρια
Δημιουργήστε σενάρια μελλοντικών εξελίξεων και μελετήστε την αντίδρασή σας σε καθένα από αυτά. Το να είμαστε προετοιμασμένοι μειώνει πολύ τον χρόνο αντίδρασης και βελτιώνει το αποτέλεσμα. Σκεφτείτε όλα όσα μπορεί να πάνε στραβά. Αν γνωρίζετε αυτά, τότε μπορείτε από τη μια πλευρά να πάρετε τα κατάλληλα μέτρα για να τα αποφύγετε, αλλά και από την άλλη δεν θα αιφνιδιαστείτε αν συμβούν, και θα μπορέσετε να αντιδράσετε άμεσα και ψύχραιμα.

Η Αποτυχία του Ιδιωτικού Τομέα στην Ελλάδα

Πολλά χρόνια τώρα, ακόμη και πριν την σοβαρή κρίση χρέους και την ύφεση που περνά σήμερα η χώρα μας, το δημόσιο και οι δημόσιοι υπάλληλοι έχουν αποτελέσει τον στόχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της κριτικής όλων μας. Στο επίκεντρο αυτής της στόχευσης ήταν πάντα και είναι ακόμη περισσότερο σήμερα οι «υψηλές» αμοιβές των δημοσίων υπαλλήλων, η μονιμότητα και η παραγωγικότητα τους. Εδώ θα επιχειρήσω να ασκήσω κριτική στον ιδιωτικό τομέα κάνοντας τον «δικηγόρο του διαβόλου» στον δημόσιο τομέα. Βλέπουμε όλοι γύρω μας ότι οι νέοι άνθρωποι έχουν ως στόχο για την επαγγελματική τους αποκατάσταση το να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι. Αυτό δήλωσε και μετά την πρωτιά της στις πανελλαδικές εξετάσεις φέτος μια μαθήτρια προκαλώντας «έκπληξη» στους πάντες. Γιατί όμως μας προκαλεί αυτό έκπληξη; Γιατί συνηθίζουμε να χλευάζουμε την τάση που έχουν όλοι για να γίνουν δημόσιοι υπάλληλοι; Είναι πραγματικά παράξενο, ανεξήγητο, κατακριτέο ή μήπως είναι απόλυτα ορθολογικό; Η δήλωση της μαθήτριας που πρώτευσε είναι πολύ σημαντική και απόλυτα ορθολογική. Συνηθίζουμε να ξεχνάμε τα σοβαρά προβλήματα του ελληνικού ιδιωτικού τομέα: την αναξιοκρατία και τις οικογενειακές επιχειρήσεις, την αδυναμία εξέλιξης και καριέρας, τις ελάχιστες επιλογές, τις χαμηλότερες αμοιβές (το ένα τρίτο) και παροχές από όλη την Ευρώπη. Ένας νέος ξέρει από πριν ότι ως δημόσιος υπάλληλος θα έχει υψηλότερο μισθό, καλύτερη ασφάλιση και σιγουριά στην εργασία του. Επιπλέον, οι ποιο ικανοί, φιλομαθείς και με όρεξη για εξέλιξη θα μπορέσουν πολύ ποιο εύκολα να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε επίπεδο μεταπτυχιακού και διδακτορικού χωρίς να διακινδυνεύουν τον βιοπορισμό τους χάνοντας την δουλειά τους. Μήπως είναι καιρός οι ελληνικές ιδιωτικές επιχειρήσεις να εξελιχθούν και να αλλάξουν την οικογενειοκοκρατική και αναχρονιστική τους νοοτροπία; Να προσλαμβάνουν στις κατάλληλες θέσεις τους κατάλληλους μορφωμένους νέους ανθρώπους και όχι τον γιο, την κόρη ή τον ανιψιό; Πώς είναι δυνατόν στις θέσεις κλειδιά των ελληνικών ιδιωτικών επιχειρήσεων να βρίσκονται πάντα συγγενείς και «γνωστοί»; Είναι αυτοί κατά τεκμήριο καλύτεροι από αυτό που έχει να προσφέρει η αγορά εργασίας; Στο 90% των περιπτώσεων, όχι δεν είναι! Με αποτέλεσμα οι ελληνικές ιδιωτικές επιχειρήσεις να εγκλωβίζονται σε ένα φαύλο κύκλο εσωστρέφειας και φόβου που οδηγεί στην χαμηλή παραγωγικότητα, αποδοτικότητα και ανταγωνιστικότητα έναντι άλλων ξένων επιχειρήσεων. Δεν είναι τραγικό το φαινόμενο που βλέπουμε καθημερινά εμείς οι πανεπιστημιακοί, ότι νέα παιδιά, έλληνες επιστήμονες που αποφοιτούν είτε από ελληνικά είτε από ξένα πανεπιστήμια δεν μπορούν να βρουν δουλειά στον ιδιωτικό τομέα στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στο αντικείμενο της εξειδίκευσής τους αλλά βρίσκουν αμέσως δουλειά με τα ίδια προσόντα σε εταιρίες της Αγγλίας, της Γερμανίας και του Καναδά; Πώς είναι δυνατόν αυτά τα παιδιά, αυτοί οι νέοι επιστήμονες και άνθρωποι, με όρεξη και διάθεση για δουλειά και καριέρα να μην κάνουν για τις ελληνικές επιχειρήσεις αλλά να προσλαμβάνονται και μάλιστα με πολύ μεγαλύτερες αμοιβές και σε ποιο υπεύθυνες θέσεις από τις ξένες επιχειρήσεις;
Το πρόβλημα στην Ελλάδα δεν είναι ο δημόσιος τομέας! Δεν είναι οι μισθοί στο δημόσιο πολύ υψηλοί αλλά οι αντίστοιχοι στον ιδιωτικό τομέα πολύ χαμηλοί. Αυτό φαίνεται από τα δεδομένα: οι έλληνες ιδιωτικοί υπάλληλοι εργάζονται πολύ περισσότερο από κάθε άλλον στην Ευρώπη και πληρώνονται χαμηλότερα από όλους. Όλοι μας ξέρουμε ότι ακόμα και σε πολύ μεγάλες και γνωστές επιχειρήσεις δεν πληρώνονται υπερωρίες, δεν δίνονται οι άδειες που προβλέπονται από τον νόμο, ακόμη, σε πολλές περιπτώσεις οι εργαζόμενοι πληρώνονται πολύ λιγότερο από ότι προβλέπει η σύμβασή τους.
Το πρόβλημα στην οικονομία μας είναι ο ιδιωτικός τομέας: αν αυτός λειτουργούσε αποτελεσματικά, αν ήταν παραγωγικός και ανταγωνιστικός, οι νέοι δεν θα είχαν ως στόχο τους την ασφάλεια του δημοσίου. Αναρωτηθήκαμε ποτέ γιατί στον Καναδά, στην Σουηδία, στην Γερμανία οι νέοι δεν σκέπτονται έτσι; Δεν υπάρχει λόγος για έναν μορφωμένο άνθρωπο εκεί να δουλέψει στο δημόσιο όταν οι αμοιβές στον ιδιωτικό είναι πολύ καλύτερες, υπάρχουν προοπτικές καριέρας και επαγγελματικής εξέλιξης και δυνατότητες επιλογής.